BAKI,TurkicWorld
Alp Arslan, Xorasan hakimi Çağrı bəyin oğlu idi. Onun doğum tarixi ilə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. XII–XIII əsr tarixçiləri 424 (1032–1033), daha sonrakı mənbələr isə 421 (1030) tarixini göstərirlər. Lakin Orta əsr İslam tarixçilərinin ən etibarlısı hesab edilən İbn əl-Əsir 424-cü ili qeyd etməklə yanaşı, 420-ci ilin (1029) əvvəllərində Selcuq–Qaraxanlı savaşı başlamadan öncə Çağrı bəyə oğul müjdəsinin verildiyini yazır. Beləliklə, Alp Arslanın həqiqi doğum tarixi 1 Məhərrəm 420 (20 yanvar 1029) hesab edilir. Onun 435-ci ildə (1043–1044) Qəznəvilərin hücumlarını dəf edən qüvvələrə komandanlıq etməsi də bu tarixi təsdiqləyir. Çünki əgər 424-cü il qəbul edilsəydi, Alp Arslan həmin vaxt hələ 10–11 yaşlı bir uşaq olardı ki, bu da məntiqə uyğun deyil.
İlk illər və yüksəlişi
Alp Arslan gənc yaşlarında atasının xəstələnməsi zamanı idarəni ələ alaraq Qəznəvilərin hücumlarını dayandırdı. 1049-cu ildə Qaraxanlılara, 1058-ci ildə isə Qəznəvilərə qalib gəldi. Beləcə, atasının son illərində Xorasan, Səlcuq dövlətini faktiki olaraq idarə etməyə başladı və böyük nüfuz qazandı. Çağrı bəyin 1059-cu ildə vəfatından sonra o, etirazsız Xorasan hakimi oldu.
1063-cü ildə Sultan Tuğrul övlad buraxmadan vəfat edəndə vəzir Amidülmülkün təşəbbüsü ilə Süleyman taxta çıxarıldı. Lakin Alp Arslan onun sultanlığını qəbul etmədi. Həm Kirman hakimi Kavurd, həm İnanç yabqu, həm də Selcuqun nəvəsi Kutalmış taxt iddiası edirdilər. Alp Arslan əvvəlcə asiliyə qalxan bəyləri itaət altına aldı, sonra Reyə hərəkət etdi. Kutalmış 50 minlik ordu ilə Reyə gələrək Amidülmülkü mühasirəyə aldı. Lakin Alp Arslan yaxınlaşanda o, Damğan yaxınlığında döyüşə girdi və məğlub olaraq öldü. Bundan sonra Süleyman Şiraza çəkildi, Amidülmülk isə Alp Arslanın adına xütbə oxutdu. 1064-cü ilin yazında Reyə girən Alp Arslan sultan elan edildi və Abbasi xəlifəsi Qaim-Biəmrillah tərəfindən də təsdiq olundu.
Bizansla ilk toqquşmalar
1064-cü ildə Alp Arslan Qərb yürüşünə başladı. O, oğlu Melikşahı və vəzir Nizamülmülkü də özü ilə apardı. Gürcüstan və Cənubi Qafqazda bir sıra qalalar alındı. Nəticədə Ahılkələk fəth olundu, Lori knyazı tabe edildi. 16 avqust 1064-də isə möhkəm istehkamlı Ani qalası bir aydan çox mühasirədən sonra Səlcuqların əlinə keçdi. Bu böyük qələbədən sonra xəlifə ona “Əbü’l-fəth” – “fətihlərin atası” ləqəbini verdi.
Şərq yürüşləri və daxili çəkişmələr
Kavurdun üsyanı səbəbindən Alp Arslan Reyə qayıtdı. Onu bağışladı, sonra Mərvdə qışladı. 1065-ci ildə Xəzərdən Daşkəndə qədər uzanan geniş əraziləri itaət altına aldı, Cənddə atası Səlcuqun məzarını ziyarət etdi. Burada hakimiyyətini tanıdan müqavilə bağladı.
1066-cı ildə oğlu Melikşahı vəliəhd elan etdi. Lakin 1067-ci ildə Kavurd yenidən üsyan etdi. Sultan onu bağışladı, hətta qızlarına cehiz verdi. Ardınca Şiraz hakimi Fazluye də üsyan etdi. Alp Arslan bunların hamısını yatırtdı.
1068-ci ildə ikinci dəfə Qafqaza yürüş etdi. Tiflis, Gəncə, Şəddadilər və digər knyazlıqlar itaət altına alındı. Bəzi hökmdarlar İslamı qəbul etdilər.
Bizansla qarşıdurma və Malazgirt savaşı
Anadoluya axan türkmənlər Bizans üçün böyük təhlükə yaratmışdı. Bizans imperatoru Romanos Diogenes 1068-dən etibarən dörd dəfə Anadolu yürüşünə çıxdı, lakin uğur qazana bilmədi. 1071-ci ilin martında isə çox güclü, 200 minlik ordu ilə həm Anadolu türklərini məhv etməyi, həm də Səlcuq paytaxtını ələ keçirməyi hədəflədi.
Bu vaxt Alp Arslan Suriyada idi, Fətimilərə qarşı yürüş planlaşdırırdı. Urfa və Hələb istiqamətində hərəkət etdi, lakin Romanosun böyük yürüşü barədə xəbər aldı. Orduya yeni qüvvələr topladı, köhnə əsgərləri tərxis etdi və Mosula tərəf hərəkət etdi.
26 avqust 1071-ci ildə Malazgirt düzündə böyük döyüş başladı. Alp Arslan ordusunu klassik türk taktikası ilə – “səthi geri çəkilmə” (sahte ricat) üsulu ilə idarə etdi. Səlcuqların yüngül süvariləri Bizans mərkəzini geri çəkilmə ilə aldatdı, sonra cinahlardan mühasirəyə aldılar. Ağır təchizatlı Bizans ordusu manevr edə bilmədi və məğlub oldu.
Romanos Diogenes əsir alındı. Alp Arslan onu hörmətlə qarşıladı, “şərəfli qonaq” kimi qəbul etdi, tacını şəxsən başına qoydu. İki hökmdar arasında sülh bağlandı. Lakin Romanos tezliklə Bizansda taxtdan endirildi, gözləri çıxarıldı və öldürüldü. Müqavilə qüvvədən düşdü.
Son yürüş və şəhidliyi
1072-ci ildə Alp Arslan böyük ordu ilə Mavəraünnəhrə yürüş etdi. Qaraxanlılarla toqquşma zamanı Barzem qalasının komandanı Yusif Xarəzmi təslim olacağı bəhanəsi ilə onun hüzuruna gəldi və gizli xəncərlə yaraladı. Sultan dörd gün sonra – 24 noyabr 1072-ci ildə şəhid oldu.
Ölümündən əvvəl əyanlardan oğlu Melikşaha itaət etmələrini tələb etdi. Kavurdun nəzarətdə saxlanılması barədə vəsiyyət verdi, lakin bu yerinə yetirilmədi.
Şəxsiyyəti və irsi
Alp Arslan – “Əbu Şüca” (igidliyin atası), “Ədudüddövlə” (dövlətin qolu), “Əs-Sultanu’l-Adil” (ədalətli sultan) ləqəbləri ilə tanınırdı. O, cəsur, ədalətli, mərhəmətli və dindar hökmdar idi. Qardaşı Kavurda və əsir düşən Romanosa göstərdiyi rəftar bunu sübut edir.
Onun sarayında hər gün 50 qoyun kəsilən imarət vardı, kasıblara yardımlar paylanırdı. Fəth etdiyi şəhərlərdə ilk işi məscid tikdirmək idi. Elm və sənət adamlarını himayə edirdi, bunu əsasən vəziri Nizamülmülk vasitəsilə həyata keçirirdi.
Dövründə iqtisadi rifah yüksəldi, çoxlu qızıl sikkələr kəsildi. Onun ən böyük mirası isə Malazgirt zəfəri ilə Anadolunun türklərə açılması oldu.
