BAKI,TurkicWorld
Türk tarixində bəzən bəzi ailələrin, arada bir bir neçə dostun, bəzən də qardaşların xalqı ən çətin zamanlarında çiyinlərinə alaraq yüksəltdiklərini, onları düz yola çıxardıqlarını və dünyada layiq olduqları hörməti qazandırdıqlarını görürük. Bumın və İstemi buna ən gözəl nümunədir. Daha sonra onların nəvələri sayılan İlteriş, Kapğan və İl Çor Tiğin ilə Çağrı və Tuğrul bəylər də belə olmuşdur. Çünki bunlar dağılmaq üzrə olan bir xalqı və dövləti yenidən atalarının törəsinə uyğun şəkildə dirçəldən şəxslər, Türk adını əbədiyyətə daşıyan qəhrəmanlardır.
Məlum olduğu kimi, Göytürklərin Börülü (A-shih-na / Aşina / Çina / Çona) soyundan olan bəyləri Bumın və İstemi, 552-ci ildə bir çox çətinlikdən sonra Asiyada Çin imperiyasından sonra ən güclü qüvvə sayılan Juan-juan dövlətini darmadağın edərək, tarixi Türk yurdu Ötükəni ələ keçirmiş və Orxon çayının sahilində müstəqilliklərini elan etmişdilər. Onlar doğuda Kadırkan Meşələrindən (indiki Khingan dağları), qərbdə isə Dəmir Qapıya (Temir Kapı – indiki Sırdərya-Aral bölgəsi) qədər uzanan ərazilərdə yaşayan bütün türk və yadelliləri qurdbaşlı bayraq altında birləşdirmişdilər.
Kül Tiğin və Bilgə Kağanın yazıtlarının şərq tərəfindəki 1–4-cü sətirlərdə bu müqəddəs hadisə belə təsvir olunur:
“Əvvəl yuxarıda mavi göy, sonra aşağıda qara yer yaradıldı, onların arasında isə insan oğlu yarandı. Tanrı insanların üzərində hökmranlıq etsin deyə atalarım Bumın və İstemi Kağanı taxta oturtdu. Onlar ilk olaraq Türk millətinin ölkəsini və törəsini qaydaya saldılar. Dörd bir yanda düşmənlər vardı. Hər tərəfə ordular göndərildi, düşmənlər tabe edildi, başı olanın başı əyildi, dizlilər diz çökdü. Türk milləti doğuda Kadırkan meşələrinə, qərbdə Dəmir Qapıya qədər geniş bir ərazidə, heç kimə tabe olmadan yaşayırdı.”
Göytürk dövlətinin iki qurucusundan biri və Türk tarixinə qızıl hərflərlə yazılmış şəxs olan İstemi Yabqunun doğum tarixi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Bizans mənbələrində onun adı “Sizabul”, Çin mənbələrində “Şe-ti-mi”, ərəb mənbələrində isə “Sincibû” kimi qeyd olunur. Bəzi alimlər “Sin” və “Siz” hissəsini “Sir” sözü ilə, “Cibu” və “Abul” hissəsini isə “Yabqu” titulu ilə əlaqələndirirlər. Digər tədqiqatçılar isə adın “İştemi” kimi də oxuna biləcəyini bildirirlər, çünki ikinci səs həm “s”, həm də “ş” kimi tələffüz oluna bilər. Bundan başqa, bəzi araşdırmaçılar “İstemi” adını türkcə “isti, atəşli” mənasını verən ısı və ya isi sözü ilə əlaqələndirirlər ki, bu da ehtimal ki, “qızğın dəmir” və ya “polad” mənası ilə bağlıdır.
Dövlət qurulduqdan sonra Bumın ölkənin mərkəzində kağan taxtına oturdu, qardaşı İstemi isə Çu çayı sərhəd olmaqla, doğuda Tuğlu (T’u-lu) və ya Üç Oxlar, qərbdə isə Yaylı və ya Boz Oxlar (Nu-shi-pi) adlanan iki qrupa bölünmüş türk tayfalarının — yəni çoxsaylı On Ok türklərinin idarəsini öz üzərinə götürdü. Min illərdir davam edən ənənəyə görə, qurultay Bumına “kağan”, İstemiyə isə “yabqu” titulunu vermişdi. Nəticə etibarilə İstemi Bumının varisi idi və ona bir şey olarsa, dövlətin başına keçəcəkdi. Bu yeni birliyə Karluk, Basmıl, Türgiş, Uyğur, Oğuz, Çik, Çigil, Tardu, Qırğız kimi tayfalar daxil olmuşdu, lakin Ağ Hun–Aparlar hələ də Börülü hakimiyyətinə qarşı müqavimət göstərirdilər.
Bu arada, başda Çin olmaqla ətrafdakı böyük dövlətlərlə diplomatik əlaqələr qurulduqdan sonra, 552-ci ildə İl Kağan (Bumın) mənbələrdə səbəbi göstərilməyən bir hadisə nəticəsində vəfat etdi. Bu məqam çox da vurğulanmasa da, Bumının ölümündən sonra dövlətin başına kimin keçdiyi məsələsində müəyyən bir qeyri-müəyyənlik vardır. Fikrimizcə, Orxon yazıtları bu günə qədər kifayət qədər diqqətlə incələnmədiyindən, Bumının ardından hakimiyyəti onun böyük oğlunun devraldığı düşünülmüşdür. Halbuki yazıtlara diqqətlə baxdıqda vəziyyət bir qədər fərqlidir. Göytürk Kağanlığı dövrünə aid Kül Tiğin və Bilgə Kağan abidələrinin 5-ci sətirində Bumının ölüm xəbəri və onun dəfn mərasimindən sonra gələn “ondan sonra kiçik qardaşı kağan oldu” ifadəsi, fikrimizcə, Bumının yerinə İsteminin taxta oturduğunu göstərir. Zatən həmin yazıtlarda Türk Yaradılış Dastanı izah edilərkən İsteminin “kağan” kimi anılması da bu fikri gücləndirir. Çin salnamələrində İsteminin kağan kimi xatırlanmaması isə ya onun bu vəzifədə çox qısa müddət qalması, ya da bu xəbərin Çinə çatmaması ilə əlaqələndirilə bilər.
Nəticə etibarilə, böyük bir fəzilət nümunəsi göstərərək, qardaşının dəfninə qatılmaq üçün Altun Tağdakı qərargahından gələn İstemiyə göstərilən hörmətdən dolayı, yeğenlərinin (qardaşı oğullarının) ən azı atalarının yas müddəti bitənədək onun müvəqqəti olaraq hakimiyyətdə qalmasını istədikləri ehtimal olunur. O zaman Göytürk Kağanlığı hələ yeni qurulmuş bir siyasi qurum idi. Bumının ölümü və övladlarının dövlət idarəsində təcrübəsizliyi bu yenicə qurulmuş birliyin dağılmasına səbəb ola bilərdi. Lakin İstemi, yəqin ki, ağsaqqalların da razılığı ilə, qısa müddətlik olsa belə, dövlətin idarəsini öz üzərinə götürdü və vəziyyət sakitləşdikdən sonra, Tunyukuk Yazıtının II daşının qərb tərəfində, 9-cu sətirdə qeyd olunduğu kimi, qərbdəki On Ox tayfalarının yaşadığı bölgələrə — yəqin ki, Altay dağlarının cənub-qərbində yerləşən Ek Tağdakı mərkəzinə geri döndü. Ancaq İsteminin Bumından sonra kağanlıq idarəsini üzərinə götürdüyünü göstərən yuxarıdakı dəlildən başqa, əlimizdə bu barədə başqa bir sənəd yoxdur.
Bununla belə, İstemi — İli və Talas çayları bölgələrinə, eləcə də Sırdəryanın şimal-şərq hissələrinə tam hakim idi. Əgər istəsəydi, kağanlıq taxtını heç kimə verməzdi. Dövlətin əhatə etdiyi coğrafiyanın böyüklüyü nəzərə alındıqda, onun əlindəki səlahiyyət və gücün miqyasını təxmin etmək çətin deyil. Amma o da bilirdi ki, belə bir addım qardaşı oğulları ilə münasibətlərin pozulmasına, Türk xalqının illər sonra əldə etdiyi sabitliyin itirilməsinə səbəb ola bilərdi. Bütün bunlar nəzərə alındığında, İstemi Yabqunun böyük bir dövlət xadimi olduğu aydın olur. Çünki o, şəxsi maraqlarını deyil, xalqının rifahını düşünərək, Türk tarixində fəxrlə xatırlanacaq bir mövqeyə yüksəlmişdi.
Həmçinin, Uyğur tarixinin qısa bir xülasəsi sayılan Terxin Yazıtının şərq tərəfində, 1-ci sətirdə bildirildiyi kimi, Bumından sonra “üç kağanın taxta çıxdığı” qeyd olunur. Lakin onların adları təəssüf ki, bu kitabədə çəkilmir. Çin mənbələrinə və soqdca Bugut Yazıtına əsaslanaraq, bu şəxslərin Bumının qardaşı və oğulları olduğunu bilirik.
Beləliklə, Göytürk mətnlərinin işığında öyrəndiyimiz bu qısa müddətli İstemi hakimiyyətindən sonra, dövlətin başına Bumının böyük oğlu Qara Kağan (K’o-lo / İ-hsi-çi) keçmişdir. Lakin Qara Kağan da çox yaşamamış və onun yerinə 553-cü ildə Türk tarixində dərin izlər buraxan qardaşı Börü Xan (Mokan) taxta çıxmışdır. O, atası və qardaşı dövründə başlanan işləri davam etdirmiş və Göytürk Kağanlığının fəaliyyətlərini qərb istiqamətinə yönəltmişdir. Lakin qərb hadisələrində Börü Xandan (Mokandan) daha çox əmisi İstemi Yabqunun rol oynadığı aydındır.
Bu dövrdə Türküstanda yeni qurulmuş Göytürk Kağanlığının rəqibi mövqeyində olan Ağ Hun dövləti mövcud idi. Asiyadakı qədim Türk-Hun Kağanlığının mirasına sahib çıxan Ağ Hunlar (Avarlar), Börülüləri (Aşina soyunu) əvvəlcə ciddi qəbul etmədilər və bunun cəzasını da çox keçmədən çəkdilər.
O dövrün siyasi mənzərəsinə baxıldıqda, Ağ Hunlarla müharibənin onsuz da qaçılmaz olduğu görünür, lakin bunun üçün bir bəhanə lazım idi. Bu bəhanə isə Şərq ilə Qərb ölkələri arasında strateji əhəmiyyətə malik olan İpək Yoluna nəzarət etmək istəyi idi. O vaxta qədər Asiyanın ipək ticarəti əsasən Ağ Hunların nəzarətində idi. Lakin Juan-juanların Göytürklər tərəfindən məğlub edilib tarix səhnəsindən silinməsi ilə qüvvələr tarazlığı pozuldu. Göytürk Kağanlığı iqtisadi rifahını təmin etmək üçün təkcə ipək deyil, bir çox digər məhsulun da daşındığı bu yolu istənilən vasitə ilə ələ keçirməyə məcbur idi.
Burada qeyd etmək lazımdır ki, qədim və orta əsrlərdə ipək çox dəyərli bir məhsul sayılırdı. O, həm pul kimi işlədilir, həm də hədiyyə və xərac şəklində ödəniş vasitəsi kimi istifadə olunurdu. Buna görə də ipəyə sahib olmaq, həm satan, həm alan tərəf üçün son dərəcə mühüm idi. Ən bahalı geyimlər ondan hazırlanır, hökmdar xəzinələrinin ən qiymətli sərvətlərindən biri sayılırdı. Dolayısıyla, ipəyin bolluğu bir ölkənin zənginliyinin göstəricisi idi.
Ağ Hun–Avarlar hər şeye baxmayaraq güclü bir rəqib idilər. Bəlkə də tarixi missiyalarını artıq tamamlamışdılar, amma asanlıqla təslim olmaq niyyətində deyildilər. Türk dövlət başçıları isə yaxşı bilirdilər ki, bir dövlət yalnız müharibə gəlirləri ilə ayaqda qala bilməz. Bu güc balansının öz xeyirlərinə dəyişməsini istəyən Göytürklər, Ağ Hunları öz kağanlıqlarına tabe etdirməyi planlaşdırdılar və İstemi Yabqu, İslam mənbələrində adı çəkilən qızını (Fakim və ya Bəgim) Sasani şahı I Xosrov Ənvüşirvana (531–579) 556-cı ildə ərə verərək, Sasani dövləti ilə ittifaq qurdu. Əslində, Anuşirvanın bu ittifaqı məmnuniyyətlə qəbul etdiyi bildirilir, çünki o, bu yolla babalarının Ağ Hunlardan aldığı məğlubiyyətin qisasını türkləri bir-birinə qarşı qoyaraq almış olurdu.
Bu ittifaqın yarandığı dövrdə Çində də Şimali Çjou (Northern Zhou) sülaləsi qurulurdu. Nəticədə, hiyləgər Sasanilər hələ yürüşə başlamamışdılar ki, Göytürk orduları hərəkətə keçərək Mavəraünnəhr (indiki Orta Asiya) bölgəsinin böyük bir hissəsini ələ keçirdilər. Ağ Hunların Mavəraünnəhrdəki torpaqları, Buxaranın cənubunda yerləşən Nəxşəb (indiki Qarşi) şəhərinə qədər Göytürklərin əlinə keçdi. Daha sonra Göytürk və Ağ Hun orduları Nəxşəb önlərində qarşılaşdılar. Ağ Hun hökmdarı Apar (bəzən Varz kimi qeyd olunur) bu döyüşdə həlak oldu. Beləliklə, 8-ci əsrə qədər Türküstanda yaşadığı düşünülən və uzun müddət ərzində yerli sülalələr vasitəsilə ərəb ordularına qarşı dirəniş göstərən Ağ Hunların Qərbi Asiyadakı hakimiyyəti sona çatdı və onlar tarix səhnəsindən silindilər.
Bu hadisələrdən sonra Ağ Hunlara aid torpaqların bölüşdürülməsi məsələsində Göytürklərlə Sasanilər arasında narazılıq yarandı. Sasani şahı vəziyyətdən narazı idi və daha çox torpaq tələb edirdi. Türklər isə dedilər: “Əgər elədirsə, əvvəllər Ağ Hun–Eftalitlərə ödədiyiniz xəracı indi bizə verin.” Amma bu təklif də rədd edildi.
İstədiklərinə nail ola bilməyən farslar, bu ticarətdən ən çox gəlir əldə edən soqdiyalı tacirləri sıxışdırmağa başladılar. Zövq və əyləncə düşkünü, eyni zamanda bacarıqlı tacirlər olan soqdlar əvvəllər Ağ Hunlara bağlı idilər, indi isə Göytürklərin hakimiyyəti altına keçmişdilər. Onlar üçün bu dəyişiklik o qədər də əhəmiyyət kəsb etmirdi — əsas məqsədləri ticarətlərini təhlükəsiz şəkildə davam etdirmək idi. Amma İranın təzyiqləri onları çətin vəziyyətə saldı.
Bu səbəbdən soqdlar İstemiyə müraciət etdilər və o da Maniakh (böyük ehtimalla Mani dini tərəfdarı idi) adlı soqd elçisini Sasanilərə göndərdi. Elçilər İrana çatdıqda, Bizansla da münasibətləri gərgin olan Anuşirvan, onlara hörmətsizlik göstərmək üçün səfirləri dərhal qəbul etmədi, həmçinin gətirilən ipəkləri yanında olan bir Ağ Hunun təhriki ilə yandırtdı. O, bununla guya “sizin ipəyinizə ehtiyacım yoxdur” demək istəyirdi, amma əslində məqsədi ipək ticarətində öz payını qorumaq idi. Çünki şah bu işdə artıq vasitəçi xalqların çoxalmasını istəmirdi.
Ancaq farslar üçün bu böyük bir səhv idi. Sasani şahının bu tamahkarlığı və ədalətsiz hərəkəti, nəhayət, onların öz sonunu hazırladı.
İstemi Yabqunun bundan sonrakı mərhələdə də Anuşirvana elçilər göndərərək iki tərəf arasındakı soyuqluğu və anlaşmazlıqları danışıq yolu ilə həll etməyi düşündüyü görünür. Lakin Anuşirvan, Göytürklərlə bağlayacağı belə bir dostluq müqaviləsinin öz zərərinə olacağını sanırdı. Nəticədə farslar daha da irəli getdilər — Anuşirvan, gələn türk elçilərinin bəzilərini yeməklərinə qatdığı zəhərlə öldürtdü. Canını qurtaranlar qaçaraq vəziyyəti İstemiyə bildirdilər. İran isə ölən elçilərin bölgənin istisinə dözə bilmədiklərini bəhanə kimi göstərdi, lakin bu, təbii ki, türklər üçün inandırıcı olmadı.
Sasanilərin bu cür davranmasının səbəbi, türk elçiləri gəlməzdən əvvəl İranın Yəməni işğal etməsi ilə də əlaqələndirilir. Bu yolla Sasanilər, Bizansın Hindistana gedən dəniz yolunu da bağlamışdılar. Artıq Sasanilər yalnız ipək ticarətini deyil, Hindistan və Çindən Bizansa gedən səfərləri də nəzarətə ala bilirdilər. Nəticədə, Çindən gələn ipəyin rəqabət səbəbindən öz məhsullarının dəyərini aşağı salmasını istəməyən farslar, bu yolla öz ipəklərinin dəyərini artırırdılar.
Lakin Sasanilər bu ticarəti məhdudlaşdırmağa çalışarkən, bunun türklərə maddi baxımdan böyük zərər verəcəyini hesablaya bilməmişdilər. Çünki türklər Çin mənşəli ipəkdən vergi alır, onu soğd tacirləri vasitəsilə Sasani torpaqlarından keçərək Bizansa göndərir və böyük gəlir əldə edirdilər. Buna görə də ağıllı və uzaqgörən İstemi, iranlıların məqsədini yaxşı anlamışdı. Bundan başqa, ipəyin dövlət iqtisadiyyatına verdiyi töhfədən savayı, türklər öz metal və heyvani məhsullarının da böyük hissəsini həm şərqə, həm də qərbə məhz bu ticarət yolu ilə satırdılar.
İran isə həm öz quru torpaqları, həm də cənubdakı dəniz yollarından istifadəni çətinləşdirincə, türklər məcburən şimala yönəlməyə başladılar. Ancaq bu yol da çox çətin idi. Bütün bu hadisələrdən sonra Sasanilərlə müharibə artıq qaçılmaz oldu.
Sasanilərin barışmaz mövqe sərgiləməsi nəticəsində, İstemi Yabqu Bizansla ittifaq qurmağa qərar verdi. O, şərqdən təzyiq altında olan İranın qərbdən də bir cəbhə ilə sıxışdırılmasının həm siyasi, həm də strateji baxımdan faydalı olacağını düşünürdü. Ölkədə yaşayan soğdlar da Bizansla qurulacaq ittifaqı dəstəkləyirdilər. Beləliklə, Bizansa göndəriləcək heyət hazırlandı. 568-ci ilin sonlarında və ya 569-cu ilin əvvəlində Bizans paytaxtına yollanan qrupun rəhbəri yenə də soğdlu Maniak idi. Heyət uzun və çətin bir səfərdən sonra Qafqazdan keçərək Bizansa çatdı. Maniak, mənbələrdə “iskit əlifbası ilə” yazıldığı qeyd olunan bir məktubu Bizans imperatoruna təqdim etdi. Məktubun məzmunu tərcüməçi vasitəsilə imperatora çatdırıldı. Bu hadisə bəzi tədqiqatçılar tərəfindən tarixdə Orta Asiyadan Bizansa göndərilən ilk rəsmi elçilik heyəti kimi qəbul olunur.
Burada bir izah da qeyd etmək faydalıdır: Mənbələrdə “iskit hərfləri ilə yazılmış” kimi göstərilən məktubun Göytürk dilində olduğu şübhəsizdir. XI–XIII əsrlərdə belə, ərəblərin, ermənilərin, gürcülərin və bizanslıların əlaqədə olduqları türk mənşəli xalqlara hələ də “İskit” deməsi, yəqin ki, iskitlərin türklərlə bağlılığının və ya türkləşməsinin sübutudur. Bundan əlavə, bu sənəd türk milli əlifbası və yazı dilinin qədim köklərinin dərinliyinə də işarə edir.
Digər tərəfdən, elmi ədəbiyyata XIX əsrin ikinci yarısından sonra daxil olan “İpək Yolu” anlayışı, yalnız Göytürkləri deyil, Bizansı da yaxından maraqlandırırdı. Çünki Yeni Roma, yəni Bizans, həm şərqin, həm də qərbin bir növ başlanğıc nöqtəsi idi — dünyanın hər yanından gələn mallar buradan keçirdi. Çindən və Hindistandan gələn bir çox qiymətli əmtəə dəniz və ya quru yolu ilə İrana gəlir, oradan isə Sasani karvanları vasitəsilə Bizansa çatdırılırdı. İpəyin əsas istehsalçısı olan Çin imperiyası hadisələri uzaqdan izləməyi və ya birbaşa tərəf tutmamağı seçsə də, bu gəlirli ticarət onun da diqqətindən yayınmırdı.
Bu vaxt Bizans imperatoru elçilərə əsasən Ak Hun məsələsi və xaqanlığa tabe olan tayfalar haqqında olmaqla türklərlə bağlı çoxlu suallar verdi. Məsələn, Bizanslılar öyrəndilər ki, türk ölkəsində mərkəzdə bir xaqan var və o, dörd əsas istiqamətə idarəçilər göndərir. Türklər də, öz növbəsində, onlardan qaçan Avarların sayı başda olmaqla, bəzi mövzularda Şərqi Romalılardan məlumat aldılar.
İmperator II Yustinian (565–578) ilə türklər arasında bağlanan müqaviləyə əsasən, Bizansa qarşı hər hansı bir hücum olacağı təqdirdə, Göytürklər onlara yardım göstərəcəklərinə dair “əllərini göyə qaldıraraq and içdilər.” İttifaqı rəsmiləşdirmək məqsədilə Bizanslılar da cavab olaraq Kilikiyalı sərkərdə Zemarkhosun rəhbərlik etdiyi bir heyətin Göytürk ölkəsinə göndərilməsinə qərar verdilər. Əslində romalılar bu türklərin söylədikləri qədər güclü bir xalq olub-olmadıqlarını bilmək istəyirdilər.
Beləcə, Zemarkhosun rəhbərlik etdiyi Bizans elçilik heyəti 569-cu ilin əvvəlində yola çıxdı. Lakin əvvəlcə onlar Mavəraünnəhrdə bir yerdə dayandırıldılar. Burada onlara dini bir mərasim keçirildi. Ehtimal ki, bir-iki kam (şaman) əllərində yanan budaq parçaları ilə onların ətrafında dövrə vurdu və onları oddan keçirərək pis ruhlardan təmizlədilər. Sonra onlara bələdçilər qoşuldu və Zemarkhos, Ek Tağda (yəni İstemi Yabqunun iqamətgahında) qızıldan taxtda oturan Yabqu tərəfindən möhtəşəm bir şəkildə qəbul edildi. Bizanslıların gətirdiyi hədiyyələr xüsusi məmurlar tərəfindən təhvil alındı. Zemarkhosun xoş niyyət nitqindən sonra İstemi də bir çıxış etdi.
Heyətə hər gün müxtəlif dəyərli əşyalar və rəngbərəng ipəklərlə bəzədilmiş çadırlarda müxtəlif yeməklər və türk milli içkisi – qımız təqdim edilirdi. Səfirlər gördükləri bu dəbdəbənin Bizansda belə olmadığını heyrətlə müşahidə edirdilər. Türk torpaqlarından ayrılana qədər hər gün fərqli yerdə qonaq edilən romalılar, vətənlərinə dönəndə bütün bu hadisələri ətraflı şəkildə hökumətə bildirdilər.
Zemarkhosun səfəri zamanı gördüyü mənzərələr arasında xüsusilə İstemi Yabqunun otağı və istifadə etdiyi əşyaların təsviri çox maraqlıdır. Elçinin dediklərindən aydın olur ki, türk bəyi onu ipəklərlə bəzədilmiş bir çadırda qəbul etmişdi. Çadırın içində müxtəlif metaldan hazırlanmış fiqurlar, qızıl sürahilər, kasalar və qızıllarla bəzədilmiş döşəklər vardı. Yabqunun başqa bir çadırının dirəkləri qızıl örtüklü və quş fiqurları ilə bəzədilmişdi. Ortasında ayaqları qızıldan olan bir taxt dururdu. Başqa bir mərasimdə isə İstemi Yabqu atlar tərəfindən çəkilən, hərəkətli bir çadırda qızıl taxt üzərində oturmuşdu. Yüz illər sonra Çingiz xanın da səfərlərinə belə çıxdığı məlumdur.
Eynilə, 732–733-cü illərdə Xəzər xaqanını ziyarət edən ərəb valisini türk bəyi gümüşlə örtülmüş araba-çadırda qəbul etmişdi və arabanın üstündə qızıldan bir nar fiquru var idi. Buna görə də bu təsvirlər türk sənəti və mədəniyyəti haqqında çox dəyərli məlumatlar verir.
Sonradan türk yabqusu ilə Bizans elçiləri arasında Sasanilərə qarşı bir ittifaq yaradıldı. Həmin vaxt İstemi Yabqu, Göytürk ölkəsinə gəlmiş Sasani elçisi ilə Talasda görüşmək istədi və bu məqsədlə hər ikisi oraya doğru yola çıxdılar. Görüş zamanı Yabqu, iranlı elçini kiçik görmək üçün Bizans səfirini daha yüksək yerdə oturtdu. Çünki İstemi Yabqu, iranlıların türk elçilərini öldürməsinə görə son dərəcə qəzəbli idi.
Farslar türklərlə münasibət qura bilməyəndə, çinlilərlə anlaşmağa çalışdılar, lakin bu da nəticə vermədi. Bundan başqa, türk yabqusu Bizans elçisini Sasanilərə qarşı yürüşə aparmaq istəsə də, sonradan bu fikirdən vaz keçdiyi görünür. Zemarkhosun yanına bəzi türk məmurları qoşularaq onu geri yola saldılar.
Bu müqavilələr hər şeydən çox romalıların maraqlarına xidmət etdi. Türk və Bizans siyasi yaxınlaşması isə Sasanilərin iki ayrı cəbhədə eyni vaxtda təhlükə ilə üzləşməsinə səbəb oldu. Nəticədə Sasanilər Göytürk Xaqanlığına hər il qırx min qızıl xərac ödəməyə məcbur qaldılar.
Bizans səfir heyətinin xatirələri, Türk tarixi və mədəniyyəti üçün son dərəcə önəmli olaraq sonradan nəşr edilmişdir. Bu qeydlərdə Türk sosial həyatı çox rəngarəng şəkildə əks etdirilmişdir. Xüsusilə İstemi Yabqu və onun iqamətgahı haqqında məlumatlar son dərəcə dəyərlidir.
Yuxarıdakı siyasi fəaliyyətlərin nəticəsində 571-ci ildə Sasani-Bizans qarşıdurması başlamışdır. Bu müharibələr təxminən iyirmi il davam etmişdir. İranlılar Şərqi Anadolu və Qafqazda bir çox əraziləri Bizansa tərk etmiş, müharibələrin ən əhəmiyyətli nəticələrindən biri də Sasanilərin ərəb qarşısında uğursuzluğa düçar olması olmuşdur. Beləliklə, İran da Kök Türk Xaqanlığını kiçiltməyin cəzasını çəkmişdir. Burada nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, Bizansın Sasani dövlətinə qarşı qələbə qazanmasının bir səbəbi də, Türk ölkəsinin qərbindəki Xəzər və Bolqar kimi Ogur qüvvələrinin Kök Türk Yabqu və Tiginləri komandasındakı təzyiqləridir.
Bütün bu hadisələr əlbəttə ki, Börü Kanın (Mo-kan) nəzarəti altında baş vermişdir. Yəni İstemi, düşünülən kimi təkbaşına qərar vermirdi. O, mütləq dövlətin rəsmi rəhbəri olan nəvəsinə etdiyi hər şeyi xəbər verirdi.
Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, Türk ölkəsində İstemi Yabquyu ziyarət edən Zemarkhos, Tamga Tarkan adlı bir Türk səfiri ilə birlikdə Bizansa yola çıxmışdır. Bu geniş heyətin içərisində həmin dövrdə vəfat etmiş Sogdlu Maniakhın oğlu da var idi. Onlar dönüşdə, İdil çayını keçərək Ogur-Tölös torpaqlarına gəldilər. Burada dostca qarşılandılar. Yemək və su ehtiyacları təmin edildikdən sonra, yol boyunca meşələrdə dörd min qədər İranlının pusuda olduğu söylənsə də, Qafqazın Kuban ərazilərinə gəldiklərində İranlıların pusularına düşdülər. Lakin Tölöslərin qərb qoluna aid Ogurların köməyi ilə bu pis vəziyyətdən çətinliklə xilas oldular.
Buna qarşılıq olaraq, Bizans ikinci bir səfir heyətini, yanında yüz altı Türk olduğu halda 576-cı ildə, daha əvvəl Bizans sərhədinə çatmış Avarlara da səfir göndərmiş Valentinusun rəhbərliyi altında Kök Türk ölkəsinə göndərdi. Onlar İstanbuldan, Sinop və Krıma dəniz yolu ilə gəlmişdilər. Sonra quru yolu ilə davam etdilər. Bu zaman Kök Türklerden qaçan Ak Hun-Avarlar Bizans imperiyası sərhədlərində mövcud idi və onlarla danışıqlar aparırdılar. Bizans səfiri Valentinus, Ogur torpaqlarından keçərək Aral gölü bölgəsində, Yayık ətrafındakı qərargahda yəqin ki, İsteminin oğlu Türk Şad tərəfindən qarşılandı. Bizansın İranla başının qarışdığı bu vaxtlarda səfirlər, Şərqi Romada taxt dəyişikliyi olduğunu və köhnə dostluq əlaqələrinin qorunmaq istəndiyini bildirsələr də, Türk Şad Bizansı Kök Türk düşməni olan Avarları himayə etməkdə günahlandırırdı. Hətta onların ordularında Avar birləşmələrinin mövcud olduğunu bilirdi. Açıq şəkildə Romalılar vədlərini unutmuşdular. Lakin Türk bəyi deyirdi ki, quş olub uçmayınca, balıq kimi suların dərinliklərinə dalmayınca Avarların əlindən qurtulmaq mümkün deyil. Roma səfiri, Türk bəyi sakitləşdirmək üçün yalvarırdı. Çox sərt təbiətə sahib Türk Şad, uzun müddət əvvəl Romalıların qohumları Hunlara etdiyi qəddarlığın intiqamını almağı da hədəfləmişdi.
Bu təhlükə qarşısında Romalılar çox təəccübləndilər və Türk bəyi sakitləşdirmək üçün, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, çox səylər göstərdilər. Bu arada təəssüf ki, İstemi Yabqu da vəfat etmişdi (576). Valentinusa acılarını paylaşmaq istəsələr, öz üzlərini kəsmələri tələb edildi və bir neçə adam da bunu yerinə yetirdi. Təəssüf ki, taleyi məlum olmayan və Xəzər ətrafının türkləşməsində mühüm rol oynamış bir Türk rəhbəri olan Türk Şad, onları atasının yerinə keçmiş və Arslan ünvanını daşıyan ağabəyinin yanına göndərdi, lakin Krım üzərinə yürüyəcəyini bildirdi. Yəqin ki, Valentinus da İstemi Yabqunun dəfn mərasiminə qatılmışdı.
Bundan bir-iki il sonra, 578-ci ildə, Bizansın Şərqi Anadolu və Suriya əraziləri Şah Anuşirvanın hücumuna məruz qalmış, qərbdə Longobardlar üsyan etmiş, imperator II. Justin (565-578) də ağlını itirdiyi üçün, yerinə general Tiberius (578-582) keçmişdir. Bir müddət sonra (580-lər) Buka adlı komandanın rəhbərlik etdiyi Türk orduları Krım bölgəsini ələ keçirmişdir. Buranın itirilməsi Bizansın ticarəti üçün mənfi nəticələr yaratmaqla yanaşı, şimaldan şərq ölkələri ilə əlaqə şəbəkəsini də pozurdu. Lakin Türklər qısa müddətdə buradan çəkilməli oldular, çünki Xaqanlıqda hakimiyyət üçün qarışıqlıqlar ortaya çıxmışdı və xüsusilə Batı Tölösləri üsyan etmişdi ki, bu müddətdə İsteminin ölümü ilə bəlkə də oğulları arasında anlaşılmazlıq yaranmışdır.
Yabqu titulu daşıyan İstemi, qurulandan dərhal sonra dövlətin qərb hissəsinə, On Okları idarə etmək üçün göndərilmişdi. Onun mərkəzlə bağlı fəaliyyəti Xaqanlığın etibarını artırırdı. Dövlətin qərb qanadını idarə etmək üçün, onun ölümündən sonra oğlu Tardu (576-603) təyin edildi. Amma o, heç vaxt atasının yerini doldura bilmədi. Bilge Xaqanın dediyi kimi, təəssüf ki, oğullar artıq atalarına bənzəmirdilər. Beləliklə, İstemi Yabqunun ölümü ilə Türk dövlətinin şərqi və qərbi arasında qurulmuş etibar və əməkdaşlıq dərin bir yara aldı.
Nəticə etibarilə, güclü bir Türk dövlətinin təməlini qoymaqda iştirak etmiş İstemi Yabqu, gələcəyi görə bilən, ağıllı, planlı hərəkət edən və şəxsi maraqlarını deyil, dövlətini ön planda tutan bir dövlət xadimi olaraq Türk tarixində adını qızıl hərflərlə yazdırmışdır.
