Bakı,TurkicWorld
21 mart 1851-ci ildə Krımın Bağçasaray yaxınlığındakı Avcıköydə anadan olub. Atası Krım sahilindəki Qaspirə kəndində doğulmuş, çar ordusundan istefada olan leytenant Mustafa Əlioğlu Qasprinski, anası isə Mirzə ailəsinin qızı Fatma Sultandır.
İsmayıl bəy yerli müsəlman məktəbində başladığı təhsilini Akmescid Kişi Gimnaziyasında davam etdirir. Buradakı təhsilini başa vurduqdan sonra əvvəlcə Voronejdəki hərbi məktəbə, sonra isə Moskvadakı Hərbi Akademiyaya daxil olur.
Moskvada təhsil aldığı illərdə dövrün ziyalılarını yaxından tanımaq imkanı qazanır. Görüşdüyü rus ziyalılarına hörmət bəsləsə də, məktəbdəki panslavist ab-havası ona əks təsir bağışlamış, Qaspiralıda Rusiya imperiyasında yaşayan türkləri oyatmaq fikri formalaşdırmışdı.
O, Girit üsyanında yunan üsyançılarına qarşı vuruşan Osmanlı əsgərlərinə qoşulmaq üçün yaxın dostu, litvalı tatar Mustafa Mirzə Davidoviçlə gizli şəkildə Türkiyəyə getmək istəyir, lakin Odessada yaxalanır.
Çar Rusiyasında hərbi tələbəlik həyatı belə başa çatan Qaspıralı 1868-ci ildə Bağçasaraya qayıdaraq Zincirli mədrəsəsində rus dilini tədris etməyə başlayır. Bu müddət ərzində rus ədəbi və fəlsəfi əsərlərini mütaliə edir.
1872-ci ildə Krımı tərk edərək İstanbul, Vyana, Münhen və Ştutqart vasitəsilə Parisə gedən İsmayıl bəyi iki il ərzində
müxtəlif işlərdə çalışır. Məşhur rus yazıçısı İvan Turgenevin köməkçisi işləməklə qazancını təmin edirdi. 1874-cü ildə Osmanlı zabiti olmaq arzusu ilə İstanbula gedir; Lakin burada qaldığı bir ilə yaxın müddətdə ərizəsinə müsbət cavab verilmədiyindən Kırıma qayıtmalı olur.
1878-ci ildə Bağçasaray bələdiyyə sədrinin müavini seçilən İsmayıl bəy növbəti il bələdiyyə sədri təyin edilir. 1884-cü ilə qədər bu vəzifədə çalışır.
Həm Krımda, həm də xaricdə keçirdiyi illər Qaspıralıya fərqli təcrübələr yaşatdı.
Mövcud problemləri yaxından gördüyü üçün, yad hakimiyyəti altında yaşayan soydaşlarını, həmvətənlərini ayıltmaq, onların səsini eşitdirmək istəyirdi. Bu məqsədlə o, 1881-ci ildə Rusiyanın Akmescitdə çıxan “Tavrida” qəzetində “Russkoe Musulmanstvo” (Rus İslamı) başlığı ilə silsilə məqalələr yazır. Sonralar bu müqavilələr risalə kimi çap olunur.
Qaspıralıya öz fikirlərini yayımlaya biləcəyi türk mediası lazım idi. Bununla bağlı rəsmi müraciətlər etsə də nəticəsiz qalır.
Açmaq istədiyi qəzetin nəşr icazəsini almağa çalışarkən, Volqaboyu müsəlmanlar arasında dolaşaraq abunəçi tapmağa çalışır. Nəhayət, 1883-cü ildə məqalələrin rus dilində də nəşr olunması şərti ilə tatar dilində qəzet nəşr etməyə nail olur.
İlk nüsxəsi 22 aprel 1883-cü ildə Bağçasarayda “Tərcüman” adı ilə çıxan bu qəzet həftədə bir dəfə nəşr olunurdu. Rərcümanda əsas dil olaraq Osmanlı türkcəsindən istifadə edilsə də zaman-zaman Krım tatarlarının həmçinin digər türk dillərindən də istifadə olunurdu.
1903-cü ilin oktyabr ayından başlayaraq həftədə iki dəfə, 1912-ci ildən sonra isə gündəlik nəşr olunmağa başlayan “Tərcüman” Krım tatarlarının Krımda türkcə çıxan ilk qəzeti idi. Rusiya müsəlmanları arasında isə türkcə çıxan üçüncü qəzet idi.
Tərcümanı və digər bəzi əsərlərini rahatlıqla çap etmək üçün Bağçasarayda ərəb hərfləri ilə çap edə bilən mətbəə quran Qaspıralı qəzetin bütün, işlərini xüsusilə ilk dövrlərdə təkbaşına və ailə üzvlərinin köməyi ilə həyata keçirirdi.
İsmayıl Qaspiralı uzun müddətdir üzərində düşündüyü təhsil islahatının ilk icrasını 1884-cü ildə Bağçasarayın Kaytaz Ağa məhəlləsində ibtidai məktəb səviyyəsində açdığı məktəblə etdi.
Bu təcrübənin başqa nümunəsi olmadığından maliyyə vəsaitlərinin tapılması, müəllimlərin hazırlanması, proqramın hazırlanması, avadanlıqların tədarükü, dərsliklərin çapı kimi vəzifələri öz üzərinə götürdü.
Başlanğıcda şübhə ilə yanaşan Bağçasaraylılara qırx gündə türkcə oxuma-yazma öyrədiləcəyini vəd edən Qaspiralı onların inamını qazanmağa çalışdı. Həqiqətən də, 40 gün “usul-i səvtiyyə” adlandırdığı yeni tədris üsulu ilə təlim görən tələbəsini camaatın hüzurunda imtahan edərək buna nail olduğunu göstərdi.
Onun bu ilk cəhdi gələcəkdə daha da inkişaf etdirəcəyi təhsil sistemini Rusiya imperiyası daxilində müsəlman məktəblərinə yayacaq bir inqilab idi. Əslində, Üsul-i Cədid adlandırdığı bu sistem qısa müddətdə məşhurlaşdı. Bu ifadədən çıxış edərək, 1917-ci ilə qədər Rusiyada bu üslubda yetişən milli-islahatçı kadrlara cədidçilər deyilməyə başlandı.
Qaspıralı müsəlman türk qızlarının təhsilinə də öncülük edib. Bacısı Pembe Hanım Bolatukova 1893-cü ildə Bağçasarayda ilk Üsul-i Cədid qız məktəbini açdırdı. Qısa müddətə digər bölgələrdə də cədidçi qız məktəbləri açıldı.
1895-ci ildə cədidçi məktəblərin sayı yüzə yaxın idisə, 1914-cü ildə beş minə yaxınlaşdı.
“Dərsəadətdəki hambal və qayıqçılardan tutmuş Çindəki türk dəvəçilərə qədər hamı anlaya bilməlidir”.
Tərcüman bütün türk dünyasında oxucu tapan, birlik simvoluna çevrilən qəzetə çevrilməyə başladı. Qaspıralının məşhur təbirincə desək, “Dərsəadətdəki hambaldan və qayıqçıdan tutmuş Çindəki türk dəvəçilərə qədər hər kəsin anladığı” nəşrə çevrildi.
Tərcüman o dövrdə bu günə qədər heç bir türk media orqanına nəsib olmayan populyarlıq qazanmışdı.
İsmayıl bəy Rusiyada çar hakimiyyətinə qarşı idi.
Bu səbəbdən türklərin öz hüquqlarını əldə etmələri üçün 28 avqust 1905-ci ildə “I Rusiya Müsəlmanları Qurultayı”-nı çağırdı.
Qaspiralı çağırdığı qurultaya sədr seçilir.
İkinci qurultay 1906-cı ilin yanvarında Peterburqda keçirilir.
Üçüncü qurultay isə 1906-cı ilin sentyabrında keçirildi. 800-ə yaxın nümayəndənin qatıldığı bu qurultayda “Usul-ü Cedit” təhsil sistemi olaraq qəbul edildi. Burada ibtidai məktəblərdə təhsil dilinin yerli ləhcə və ya ləhcələrlə, orta məktəbdə isə Tərcüman dilində işlənən “ədəbi türkcə” olması qərara alındı.
1905-ci ildən sonra Qaspıralının cədidçilik ideyalarının yayıldığı bölgələrdə yüzlərlə qəzet və jurnal nəşr olunmağa, cədidçilik ideyalarına uyğun milli təşkilatlar yaradılmağa başlandı.
1905-1925-ci illər arasında Rusiya sərhədləri daxilində türk ləhcələrində nəşr olunan qəzet və jurnallar "Tərcüman türkcəsi"ndən istifadə etməyə başladı.
1905-ci ilin sonlarında Baxçasarayda nəşr olunan “Alem-i Nisvan” təkcə Krım tatarlarının deyil, bütün Rusiya türklərinin ilk qadın jurnalı idi.
Qaspıralının qızı Şəfiqə Qaspıralı tərəfindən yayımlanan bu qəzet cəmi bir il fəaliyyət göstərə bildi.
Rusiyada türklərin ilk uşaq jurnalı olan Aləm-i Sıbyan ilk dəfə 1906-cı ilin martında oxuculara təqdim edildi. Jurnalın nəşri 1915-ci ilə qədər fasilələrlə davam etdi.
“Dildə, düşüncədə, işdə birlik”
1911-ci ildən etibarən istifadə edilən, türk dünyasının ən ümumi şüarına çevrilmiş, “Dildə, fikirdə, işdə birlik” ifadəsi bir əsr keçməsinə baxmayaraq məşhurluğunu qoruyub saxlayır.
II. Məşrutədən sonra Osmanlı ziyalıları ilə dialoqa girən Qaspıralının düşüncələri 1911-ci ildə qurulan Türk Vətən Cəmiyyəti və onun nəşr orqanı olan “Türk Yurdu” dərgisinə təsir edir.
Qaspıralının fikirləri Yusuf Akçura vasitəsilə hərbi məktəblərdə həmçinin ziyalılar arasında, Necip Asımın “İkdam” qəzeti vasitəsilə Osmanlıda geniş populyarlıq qazanır.
Bütün bu uğurlarla yanaşı Qaspıralı fəaliyyətinə qarşı çıxanlarla daim mübarizə aparırdı. Müsəlman icması daxilindəki təəssübkeş qruplar Qaspıralını xalqı dindən uzaqlaşdırmağa çalışmaqda ittiham edirdilər. Hökumət dairələrindəki nüfuzlu ruslar isə onu panislamizm və pantürkizmi yaymaqda, Rusiya imperiyasını parçalamaq cəhdində ittiham edirdi.
Ruslaşdırmanın rəsmi dövlət siyasəti kimi qəbul edildiyi və imperiya idarəçiliyində xüsusilə qeyri-ruslara qarşı zorakılığın həyata keçirildiyi bu dövrdə bu cür cəhdlər müsəlman təbəələri etnik və dini zəmində ortaq ədəbi dil və kimlik ətrafında birləşdirmək, milli birlik formalaşdırmaq, dağınıq xalqlardan vahid bir millət təşkil etmək cəhdləri əlbəttə ki, Rusiya hökumətini narahat edəcək idi.
Qaspıralı 1914-cü il sentyabrın 24-də 63 yaşında Baxçasarayda vəfat edir.
Türk dünyasının mətbuat orqanları aylarla onun xidmətlərindən yazdı. Qaspıralının vəfatından beş il sonra “Tərcüman” qəzetinin çapı dayandırıldı.
