Bakı. TurkicWorld:
Şanlıurfa şəhər mərkəzinin cənub-qərbində yerləşən və İbrahim peyğəmbər tərəfindən atəşə atıldığı güman edilən bu iki göl (Ayn-i Zeliha və Halil-Ür Rəhman Gölləri) Şanlıurfanın ən çox ziyarət edilən yerlərindən biridir. İslam dünyası üçün mifoloji cəhətdən müqəddəs olan balıq və onun ətrafındakı tarixi əsərlər, tarixi yerlərdən biridir.
Tarixi və elmi məlumatlara görə, Balıklıgöl hovuzları yarı qadın yarı balıq olan tanrıça Atarqatis üçün tikilmiş qədim bütpərəst məbədlərdir. Eramızdan əvvəl 1000-1300-cü illər arasında qeyri-müəyyən bir tarixdə tikildiyi təxmin edilir. Bu gün İsrail, Livan və Suriyada tanrıça Atarqatisə həsr olunmuş balıq gölməçələri var, orada balıqlara toxunmaq və yemək qadağandır.
Balıklıgöl yaylasında İslam mifologiyasından başqa yəhudi və xristian mifologiyaları da var.
1970-ci illərə qədər göllərdə üzgüçülük yarışları keçirildiyi halda, 1970-ci illərdən sonra gölə müqəddəs ad verilmiş və göllərdə çimmək, balıq yemək qadağan edilmişdir. Bu gün bir çox İslam tədqiqatçıları Balıklıgöl İslam mifologiyasının xurafat və uydurma olduğunu, hovuzların qədim bütpərəst məbədlərə aid olduğunu qətiyyətlə qəbul etmişlər.
El arasında deyirlər ki, içindəki balıq müqəddəsdir və balığı yeyənlər xəstələnir. Göldə bığlı sazan balığının bir növü var. Bu növün kürü zəhərli olduğu üçün yemək insan sağlamlığı üçün təhlükəlidir.
Memar Merih Karaaslan tərəfindən Memar Behruz Çinicinin məsləhətçiliyi ilə layihələndirilən 'Dərgah və Balıklıgöl Ətraf Mühit Layihəsi'nin bərpası ilə indiki görkəminə çatmışdır. Layihənin tikintisinə 1992-ci ildə başlanılıb və böyük hissəsi 2000-ci ildə tamamlanıb. Bu gün həmin layihə adı altında qismən bərpa işləri aparılır.
Balıklıgöl əfsanəsi və məlum tarixi
İbrahim peyğəmbər dövrün zalım hökmdarı Nemrutla (Babil hökmdarı) və xalqının tapındığı bütlərlə mübarizə aparmağa və tək tanrı fikrini müdafiə etməyə başlayanda, indiki Urfanın olduğu təpədən Nəmrut tərəfindən atəşə atılır. Bu zaman Allah tərəfindən oda “Ey atəş, İbrahim üçün sərin və salamat ol” əmri verilir. Bu əmrlə od suya, odun isə balığa çevrilir. İbrahim gül bağçasına düşür. İbrahimin düşdüyü yer Halilü'r-Rəhman gölüdür. Rəvayətə görə, Nemrutun qızı Zeliha da İbrahimə inanır və onun arxasınca tullanır. Zelihanın düşdüyü yerdə Ayn-i Zeliha gölü yaranır.
Quran və hədis kitablarında bu hadisə ilə bağlı heç bir ayə və hədis yoxdur. 1900-1960-cı illər arasında Urfalılar tərəfindən yəhudi mifologiyasından İslam mifologiyasına əlavələr edilərək ortaya çıxan bir hekayədir. Yəhudi mifologiyasında ancaq İbrahimin Urfadakı yanğından sağ çıxdığı deyilir. Bu hadisə Urfalı Müsəlmanlar tərəfindən Balıklıgöldə yaşanmış və qala sütunları (katapultlar), hovuz və balıq gənəsinə əlavə edilmişdir. Bundan əlavə, İbrahimin Balıklıgöl yaylasındakı mağarada (İbrahim Mağarası) doğulduğunu iddia edir. İslam mifologiyasındakı rəvayətlər müxtəlif tarixlərdə beş fərqli halla üst-üstə düşür və böyük tarixi ziddiyyətləri ehtiva edir.
Şanlıurfa Anadolunun ən qədim yaşayış məskənlərinə malik şəhərdir. 12 minillik tarixə malik Urfa torpaqlarında Ebla, Akkad, Şumer, Babil, Hetit, Aramey, Asur, Fars, Makedoniya, Osron, Roma, Bizans, Əməvi, Abbasi, Ağqoyunlu və Osmanlı dövlətləri hökm sürüb.
Balıklıgöl Yaylası adlanan bölgənin də 12 minillik tarixi var. Yayla ilə bağlı ən qədim tarixi tapıntı Balıklıgöl ətrafında aparılan qazıntılarda tapılan Urfa Adamı adlı heykəldir. Heykəlin eramızdan əvvəl 9-10 min illərə aid olduğu müəyyən edilib. Yayladakı ən qədim tikililər eramızdan əvvəl 132-242-ci illər arasında bölgəni idarə edən Osron Krallığına aiddir. Krallığa aid məbədlər, saraylar və mühüm tikililər var. Osron krallığından sonra bölgə uzun müddət Roma və Bizans hakimiyyəti altında qaldı. Təxminən 600 il Roma və Bizans hakimiyyəti altında qalan bölgədə mühüm su strukturları tikilib.
Roma və Bizans hakimiyyəti dövründə Şanlıurfada böyük daşqınlar yaşanıb. Daşqınlara səbəb olan çay yataqları Balıklıgölün bu gün də qidalandığı çay yataqlarıdır. Bu çay yataqları,əsasən, əhəngdaşlarından ibarətdir. Zaman keçdikcə bu mənbələr qədim dövlətlər tərəfindən bütpərəst dinlərə qurban olaraq gölməçələrə çevrilib.
Eramızın altıncı əsrində şiddətli yağışlardan toplanan sular bölgədəki dərələrlə birləşərək Balıklıgöl hövzəsinə tökülüb. 525-ci ildə baş verən böyük daşqın nəticəsində Balıklıgöl hövzəsi çoxlu su toplayıb və yayladakı sarayları və digər tikililəri məhv edib. Bu, minlərlə insanın ölümü ilə nəticələnib. 527-ci ildə Bizans imperiyasının taxtında oturan I Yustinian o vaxtlar Edessa adlanan Urfaya mühəndislər göndərib. Bu mühəndislər bu gün də mövcud olan daşqınların qarşısının alınması üçün tikililər inşa ediblər. Çaylardan yığılan suyun istiqaməti dəyişdirilərək Balıklıgöl yaylası böyük daşqınlardan xilas edilib. Yerli xalq I Yustinianın köməyinə görə şəhərə Justinianopolis adını verib.
1970-ci illərə qədər gölməçələrdə üzgüçülük keçirilirib. 1970-ci illərdən sonra gölməçələrə müqəddəs mülkiyyət verilib və göldə üzmək və onların balıqlarını yemək qadağan edilib. 1950-ci illərdə Urfaya səfər edən “Fənərbaxça”nın futbolçusu Lefterə məxsus fotoşəkildə insanların gölməçələrdə çimdiyi görünüb.
Hovuzların tikilmə tarixi
Balıklıgöl yaylasında arxeoloji qazıntı və tədqiqat imkanları məhdud olduğundan, hovuzların hansı dövlətdə və nə vaxt tikildiyi dəqiq məlum deyil. Makedoniyalı İskəndər eramızdan əvvəl 331-ci ildə indiki Urfa bölgəsini farslardan aldıqda, bölgədə tanrıça Atarqatisə əsaslanan bütpərəst dini inanc geniş yayılmışdı. Suriyanın şimalında, İsraildə və Livanda Atarqatisə həsr olunmuş balıq gölməçəsi məbədləri də var idi. Bu yerlərdə gölməçədəki balıqlar müqəddəs sayılırdı və yemək qadağan idi. Makedoniyalı İskəndər şəhəri fəth etdikdən sonra Makedoniyalı İskəndərin sərkərdəsi I Seleukus tərəfindən şəhərə "Bol su" mənasını verən Edessa adı verilib. Makedoniyalı İskəndərin ölümündən sonra Urfa bölgəsində Osron krallığı qurulub. Tarixi sənədlərə nəzər saldıqda, Osron Krallığının da mərkəzi Atarqatidə olan bütpərəst dini davam etdirdiyi görünür.
Eramızın ikinci və 300-cü əsrlərində tapılan iki Roma və Süryani mətninə görə, Qədim Yunanıstan və Qədim Urfa bölgələrində bütpərəst keşişlər Atarqatlar ilahəsinə sitayiş edir, özlərini axtalayır və balıqquyruqlu qadın obrazında dini xidmətlər göstərirdilər.
