BAKI, TurkicWorld, Abdulvahhab Ələskərov
Son dövrlərdə Fransada qəbul edilən qanunvericiliyə dəyişikliklər bu ölkənin təhlükəsizlik və xarici hərbi iştirak strategiyasında keyfiyyətcə yeni mərhələyə keçdiyini göstərir. Xüsusilə “etibarlı operatorlar” anlayışının hüquqi dövriyyəyə daxil edilməsi faktiki olaraq Fransada özəl hərbi şirkətlərin fəaliyyətinin leqallaşdırılması kimi qiymətləndirilə bilər.
“Etibarlı operatorlar”: hüquqi örtük altında özəl hərbi mexanizm
2025-ci il oktyabrın 31-də Fransa silahlı qüvvələr naziri K.Sebastyan Lekornunun (və ya K. Votren – layihənin təşəbbüskarı kimi) irəli sürdüyü mexanizmə əsasən, Müdafiə Nazirliyi tərəfindən seçilmiş müəyyən şirkətlər “etibarlı operator” statusu alaraq beynəlxalq hərbi əməkdaşlıq, dəstək, təlim və xarici missiyalara cəlb edilə biləcək. Bu şirkətlərlə 10 illik uzunmüddətli müqavilələrin bağlanması planlaşdırılır.
Səlahiyyətlər spektri olduqca genişdir: böhran və silahlı münaqişə şəraitində üçüncü dövlətlərin xeyrinə hərbi əməliyyatlarda iştirak, təlimlərin təşkili, əməliyyat, texniki və logistik dəstəyin göstərilməsi. Bu fəaliyyətlər quru, dəniz, hava və kiber məkan daxil olmaqla müasir müharibənin bütün sahələrini əhatə edir.
Bu kontekstdə “etibarlı operator” termini mahiyyət etibarilə beynəlxalq praktikada mövcud olan özəl hərbi şirkətlərin fransız hüquqi reallığına uyğunlaşdırılmış formasıdır. Terminologiyanın dəyişdirilməsi daha çox ictimai rəyin yumşaldılması və “Fransa özəl hərbi şirkətlər yaradır” kimi sensasiyalı başlıqlardan yayınmaq məqsədi daşıyır.
Ukrayna faktoru: dolayı hərbi iştirak modeli
Bu mexanizmin yaradılmasının əsas geosiyasi motivlərindən biri Ukrayna münaqişəsidir. 2025-ci il noyabrın 17-də Prezident Emmanuel Makronun Ukraynaya 10 il ərzində 100-ə qədər “Rafale” qırıcısının satışını nəzərdə tutan niyyət bəyannaməsini elan etməsi bu ehtimalı gücləndirir.
Məlumdur ki, “Rafale” kimi mürəkkəb platformaların tam mənimsənilməsi ukraynalı pilotlar üçün uzun illər tələb edir. Bu isə Fransaya “etibarlı operator” şirkətləri vasitəsilə öz pilotlarını və istefada olan zabitlərini Ukraynada təlimçi, texniki müşavir və hətta əməliyyat iştirakçısı kimi istifadə etmək imkanı yaradır. Formal olaraq bu şəxslər Fransa Silahlı Qüvvələrinin rəsmi heyəti sayılmayacaq, lakin faktiki olaraq Fransanın hərbi potensialını döyüş zonasına daşıyacaqlar.
NATO faktorundan yayınma və hüquqi məsuliyyətin minimallaşdırılması
Bu model Fransaya mühüm siyasi-diversiya üstünlüyü verir. Rəsmi Paris istənilən vaxt bəyan edə bilər ki, Ukraynada döyüşən fransız vətəndaşları dövlətin rəsmi hərbi qulluqçuları deyil. Bununla da NATO-nun birbaşa münaqişəyə cəlb olunması iddiaları təkzib edilə bilər.
Belə yanaşma Rusiyanın Fransaya qarşı birbaşa hərbi cavab zərbəsi endirməsini hüquqi və siyasi baxımdan çətinləşdirir. Nəticə etibarilə Fransa “dolayı müharibə” (proxy warfare) alətlərindən birini institusionallaşdırmış olur.
Xarici Legiondan “etibarlı operatorlara”: yeni format
Fransanın uzun illərdir istifadə etdiyi Xarici Legion modeli ilə “etibarlı operatorlar” arasında mühüm fərq mövcuddur. Xarici Legion Fransa Quru Qoşunlarının tərkibində rəsmi hərbi birləşmədir və onun əməliyyatları birbaşa Fransa dövlətini təmsil edir.
Buna qarşılıq, “etibarlı operatorlar” Fransaya maraq dairəsində olan münaqişələrdə – xüsusilə də yüksək siyasi risk daşıyan zonalarda – hüquqi və ictimai-siyasi məsuliyyəti minimuma endirməklə iştirak imkanı yaradır. Bu, müasir beynəlxalq münasibətlərdə “inkar edilə bilən iştirak” (plausible deniability) modelinin klassik nümunəsidir.
Ermənistan istiqaməti: potensial risklər
Fransa–Ermənistan münasibətlərinin son illərdə strateji xarakter almasını nəzərə alaraq, bu mexanizmin Cənubi Qafqazda da tətbiqi istisna edilmir. Ermənistanda müxtəlif özəl və yarımhərbi strukturların (məsələn, VOMA) mövcudluğu məlumdur. Güclü erməni diasporu və lobbi imkanları vasitəsilə Fransanın “etibarlı operator”ları ilə bu strukturlar arasında əməkdaşlıq qurulması real ssenari kimi qiymətləndirilə bilər.
Bu isə regionda hərbi balansın dəyişdirilməsi, gərginliyin süni şəkildə artırılması və üçüncü tərəflərin dolayı müdaxiləsi risklərini yüksəldə bilər.
Nəticədə Fransada “etibarlı operatorlar” mexanizminin yaradılması təkcə hüquqi yenilik deyil, həm də strateji hərbi-siyasi alətdir. Bu model Fransaya riskli münaqişələrdə rəsmi statusdan kənar iştirak, NATO öhdəliklərindən yayınma, geosiyasi təsir imkanlarını genişləndirmə, hüquqi və siyasi məsuliyyəti minimallaşdırma imkanı verir.
Bu yanaşma isə beynəlxalq təhlükəsizlik sistemində özəl hərbi aktorların rolunun artdığını və dövlətlərin klassik müharibə anlayışından getdikcə daha çox uzaqlaşdığını bir daha nümayiş etdirir.
