Bakı. TurkicWorld
Donald Trampı Ağ Evdən cəmi həftələr ayırır və dünyanın gözü onun verdiyi hər qərarı diqqətlə və diqqətlə araşdırır. Trampın davranışında, xüsusən də Yaxın Şərqlə bağlı siyasətində gözlənilməz olduğu bilinir.
Bu barədə TurkicWorld Arab.AZ-a istinadən xəbər verir.
İran rejimi ilə qarşıdurmanın tərəfdarları Trampın əsas milli təhlükəsizlik vəzifələrinə namizədlərinin İrana qarşı sərt mövqelər tutduqlarını aşkar etdikdə sevindilər .
Trampın dövlət katibi vəzifəsinə seçdiyi namizəd Marko Rubio İranı “terrorçu” rejim kimi xarakterizə edib, İsraili ona hücum etməyə çağırıb və Bayden administrasiyasını İslam Respublikasına qarşı diplomatik yanaşmasına görə tənqid edib.
Trampın növbəti milli təhlükəsizlik müşaviri Mayk Uols da eyni yanaşmanı mənimsəyir və İsrailin güclü tərəfdarıdır. Əksər başlıqlar onu “anti-İran şahini” kimi alqışlayırdı. Trampın İsraildəki səfir vəzifəsinə namizədliyinə gəlincə, o, Arkanzas ştatının keçmiş qubernatoru və xristian sionist inanclarına əsaslanan İsrail sağının güclü tərəfdarı olan baptist keşiş Mayk Hakabidir.
Lakin Trampın düşərgəsindən gələn digər xəbərlər İran əleyhdarını daha çox məyus etdi. Təklif edilən Milli Kəşfiyyat Direktoru keçmiş Demokratik Nümayəndə Tulsi Qabbarddır.O Əsədə dəstək olaraq Rusiyanın Suriyada bombardmanını dəstəkləyib. Tramp 2018-ci ildə İranla nüvə sazişindən çıxanda və Tehrana maksimum təzyiq siyasətini tətbiq edəndə Qabbard ona sərt şəkildə hücum etdi. O, həmçinin Trampın, Suirya cəlladı kimi tanınan iranlı general Qasim Süıeymaniyə sui-qəsd qərarını tənqid edib.
İran əleyhidanrlarını narahat edən bir məsələ isə, seçkilərdən bir həftə keçməmiş Tramp komandası ilə İran rejimi arasında ilk görüşün keçirildiyi xəbəridir. New York Times-a danışan İran rəsmilərinin bildirdiyinə görə, İlon Mask İranın BMT-dəki səfiri Əmir Səid İrani ilə görüşüb. İranlıların dediyinə görə, görüşü tələb edən Mask olub və görüş səfirin Nyu Yorkdakı rəsmi iqamətgahında keçirilib.
Bəs bu o deməkdirmi ki, Tramp komandası İran siyasətinin nə olacağı ilə bağlı ziddiyyətli siqnallar göndərir? Bütün bunları Trampın komandaslnda olan İranla dialoq tərəfdarları və İran əleyhidarları öz maraqlarıl daxilində şərh edir.
Hadisələri bir az dərindən təhlil etdikdə isə əslində Trampın İran rejimini devrimək kimi bir düşüncəsinin olmadığını görə bilərik və əslində bunun üçün elə ciddi bir əsas da yoxdur.
Məsələ ondandır ki, daxili çəkişmələrə qərq olan İranda, yerli müxalidət rejimə tutarlı və ciddi alternativ təqdim edə bilmədi. Tramp istər birinci dövründə (2017-2021-ci illər), istərsə də son prezidentlik kampaniyasında İranda rejimi dəyişməkdə maraqlı olmadığını bir neçə dəfə vurğulayıb.
O, Tehranla ilkin şərt olmadan danışmağa hazır olduğunu və İranın indiki rəhbərliyi altında çiçəklənə biləcəyini açıq şəkildə bildirib.
İran rejimi Trampın qayıdışından qorxur, lakin bu həm də o deməkdir ki, onlar bununla məşğul olmaq üçün fövqəladə planlar hazırlayıblar. Wall Street Journal-ın yazdığına görə, hələ Trampın seçilməsindən əvvəl, İranın yüksək rütbəli hərbi rəsmiləri daha əvvəl Trampı açıq şəkildə sui-qəsdlə hədələsələr də, ABŞ Tehrandan iranlıların keçmiş prezidenti öldürməyi planlaşdırmadığını təsdiqləyən gizli mesaj alıb. Amerika prokurorları İranı Trampa qarşı sui-qəsddə ittiham edən iki ittiham aktı hazırlayıb.
Seçkilər başa çatan kimi İranın ilk reaksiyalarından biri İranın strateji məsələlər üzrə vitse-prezidenti Cavad Zərifdən gəldi. O, az qala Trampın qələbəsini “Amerikalı seçicilərin İsrailin soyqırımı ilə Amerikanın rüsvayçı bir ilində iştirakını rədd etməsinin əlaməti” kimi qeyd etdi. O, Trampdan “vəd etdiyi kimi müharibəyə qarşı durmağı” və “müharibələrə son qoymağa və yeni müharibələrin qarşısını almağa” kömək etməyi xahiş edib. İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi İranın amerikalı seçicilərin seçiminə hörmətlə yanaşdığını vurğulayıb.
Tehrandakı bir çox ekspertlər İranı ABŞ-la razılığa gəlməyə çağırır, lakin bu düşünüldüyü kimi o qədər də asan deyil.
Tramp çoxlu maneələrlə üzləşməli olacaq. Birincisi, Benyamin Netanyahunun başçılıq etdiyi İsrail hökumətinin İrana qarşı həmişəkindən daha qətiyyətli olmasıdır. Trampın seçilməsindən ruhlanan Netanyahu İran xalqına yeni videomüraciət edərək, onları ahıl yaşda olan ali lider Əli Xameneyinin hakimiyyətini devirməyə çağırıb. Bu mesajda Bibi ( Netenyahu) bəlkə də əvvəl getmədiyi qədər irəli getdi, hətta 2022-2023-cü illərdə İran nümayişçilərinin (Qadınlar, Həyat, Azadlıq) şüarını fars dilində təkrarladı.
İran və İsrail uzun illər davam edən kölgə müharibələrindən sonra 2024-cü ildə birbaşa zərbələr endirdilər. İran oktyabrın 26-da İsrailin öz torpağına raket hücumuna nə vaxt və necə cavab verəcəyini düşünərkən, çox güman ki, Tramp vəzifəsində olarkən oxşar hücumlar barədə iki dəfə düşünəcək.
Bu gün İsraildə bəziləri İrana qarşı daha geniş hücumlara çağırır və ümid edirlər ki, bu hücumlar sonda onilliklər boyu yəhudi dövlətini narahat edən rejimin sonu ilə nəticələnəcək. Birləşmiş Ştatlar və İran arasında hər hansı razılaşma İsrailin bir növ təsdiqini təmin etməlidir. Tramp buna nail olmaq üçün İrandan İsraillə bağlı güzəştlər edə biləcəkmi? Yoxsa bu, Trampın düşərgəsi daxilində münaqişəyə gətirib çıxaracaq?
İkinci məsələ ABŞ-İran münasibətlərinə nüfuz edən saysız-hesabsız texniki detallardır. İran hazırda regionda silahlı qruplaşmalara verdiyi dəstək, nüvə proqramı, insan haqlarının boğulması və Rusiyanın Ukraynaya qarşı müharibəsini dəstəkləməsi ilə bağlı uzun bir sanksiyalar siyahısı ilə üz-üzədir. Təkcə nüvə faylı dünyanın ən mürəkkəb və çətin məsələlərindən biridir.
Şimali Koreya lideri Kim Çen Inla heç bir praktiki nəticə əldə edə bilməyən Trampən İran ilə də eyni nəticə ilə qarçılaşacağı da istisna edilmir.
Buna görə də, Tramp İranla mürəkkəb saziş üzrə danışıqlarda qeyri-adi səbir və diplomatik bacarıq nümayiş etdirməli olacaq. Tramp hər hansı diplomatiyaya əl atmazdan əvvəl, çox güman ki, İranı qorxudacaq və qeyd etmək lazımdır ki , Tramp bundna sözv alır.
Onun şüarı olan “Güc vasitəsilə sülh” onun instinktlərinə və üslubuna uyğundur.
Eyni şəkildə, çox güman ki, İrana qarşı maksimum təzyiq siyasətinə qayıtmaqla başlayacaq. İran artıq özünü dünyada ən çox sanksiyalara məruz qalan ölkə kimi hiss edir, Trampın neft sanksiyalarını daha da sərtləşdirməsi İrana güclü zərbə vura bilər. Hazırda hər gün elektrik enerjisinin kəsilməsini planlı şəkildə təşkil edən bir ölkədə sabit valyutanın əhəmiyyətli itkisi ciddi zərbə olardı.
Vaşinqtondan “hörmət” qazanmağa can atan Tehran rejimin ən hörmətli simvolu Qasım Süleymanini öldürən Trampla danışıqlara qayıtmaq məcburiyyətində qaldığı üçün alçaldılmış kimi görünməməyə çox çalışacaq. Ehtimal edilir ki, İran Trampın qayıtması ilə, Körfəz Müharibəsi sonrası İraqın halına düşəcək.
İranın davam edən İsrail kampaniyaları ilə müqavimət oxunu zəiflətdiyindən, təcrid səbəbindən iqtisadiyyatını acınacaqlı vəziyyətdə olduğundan, əhalisi narahat və narazı olduğundan, ümidsiz vəziyyətdədir və saziş bağlamaq üçün lazımi güzəştlərə getmə ehtimalı yüksəkdir. Razılaşma təkcə nüvə razılaşmasını deyil, həm də İsrailə birbaşa və ya dolayısı ilə ən azı hələlik zərbə endirməkdən çəkinməyi də əhatə edə bilər. Bütün bunlar olmasa da İran ya İraqı ya da Yəməni qurban verəcək.
Belə bir razılaşma ABŞ-ın regiondakı ərəb müttəfiqlərinin və son bir neçə ildə İranla münasibətlərini normallaşdıran Körfəz Əməkdaşlıq Şurası ölkələrinin razılığını əldə etmək kimi əlavə fayda verə bilər.
İran və ABŞ arasında qarşıdan gələn danışıqlar İranın həssas və həssas dalğalanmalar dövründən keçdiyini nəzərə alsaq, Yaxın Şərqin gələcəyinin formalaşmasına da kömək edəcək . Xamneyinin 85 yaşı var və onun çox yaşamayacağı gözlənilir.
Onun inqilabi baxışının daha sərt versiyasını təbliğ edən sərt xətt tərəfdarları da nisbi siyasi tənəzzül vəziyyətindədirlər. Ali Rəhbər istisna olmaqla, hazırda ölkədə bir çox hakimiyyət postlarını prezident Pezeşkian kimi mötədil təmayüllü şəxslər tutur.
Əgər Pezeşkian və Laricani kimi şəxslər Tehrana Trampla tarixi razılaşmaya nail olmaqda kömək edə bilsələr, İrana diplomatik və iqtisadi nəfəs almağa yardımçı olacaqlar.
