Bakı. TurkicWorld:

Türkmən ədəbiyatının görkəmli nümayəndəsi, türkmən ədəbi dilinin yaradıcısı Məxdumqulu Fəraqi, 1733-cü ildə türkmən Kopetdağın ətəyində, Ətrak çayının hövzəsində yerləşən Hacı Qovuşan kəndində anadan olub.

Məxdumqulunun ailəsi oturaq Göklən tayfasının, Gerkez qəbiləsinin Qışıq qo­luna aiddir. Hələ yeniyetməlik çağlarında şeir yazmağa başlayan, özünə Fəraqi ləqəbini götürüb. Atasının zəngin kita­bxanası olub, buradakı ərəb və fars dil­lərindəki kitabları böyük həvəslə oxuyub.

Bundan başqa Məxdumqulu uşaqlıq­dan zərgərlik və dəmirçiliklə də məşğul olub. Əvvəlcə Buxara xanlığında Qızıl-A­yağdaki İdris-Baba mədrəsəsində təhsil alıb, 1754-cü ildə Buxaranın məşhur Kəkildaş mədrəsəsində təhsilini davam etdirib. Burada o, öz dövrünün savadlı adamlarından sayılan mövlana Nuri-Ka­zım ibn Baharla tanış olub və onunla bir­likdə səyahətə çıxaraq Özbəkistan, Taci­kistan, Əfqanıstanı keçərək Hindistanın şimalına gəlibdir.

1757-ci ildə hər ikisi o dövrün elm mərkəzlərindən biri və çoxlu sayda məd­rəsəsi olan Xivə şəhərinə gəlirlər. Burada Məxdumqulu Şirqazi xanın 1713-cü ildə tikdirdiyi mədrəsəyə daxil olub. 1760-ci ildə atasının ölümü ilə əlaqədar Məx­dumqulu vətənə qayıdıb.

Atasının ölümü ilə bərabər, iki böyük qardaşının ölümü şairə ağır zərbə olub. Qardaşlarının itkisi ilə bağlı nisgil Məx­dumqulunun şeirlərində dərin iz burax­mışdır. Şairin məhrumiyyətləri bununla bitmir. Məxdumqulu çox sevdiyi gözəl bir qızla evlənir, lakin ailənin iki oğlu uşaq yaşlarında vəfat edirlər. Həyatındakı bu ağrı və kədər onun poeziyasına təsir göstərib.

Məxdumqulu səyahət etməyi çox se­virdi. 1760-cı ildən başlayaraq, ömrünün sonuna kimi bir çox məmləkətləri ziyarət edir. Əvvəlcə Manqışlaqa, sonra Həş­tərxana, oradan da Azərbaycana gəlir. Məxtumqulu ömrü boyu çox sayda Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə səfərlər edibdir.

Məxdumqulu poeziyasının əsas nai­liyəti türkmən klassik ədəbiyyatını xalqın zəngin dili və folkloru ilə yaxınlaşdırma­sındadır. O həmçinin türkmən ədəbiyatını ərəb və fars təsirlərindən xeyli azad edib.

Şair 1783-cü ildə vəfat edib. Məx­dumqulu böyük bir əraziyə səpələnmiş türkmən qəbilələrinin birləşməsini istəyir­di. Bu ideya onun yaradıcılığında mühüm yer tutmuşdur.

Filologiya üzrə elmlər doktoru Sa­lidə Şərifova yazır ki, xalq ruhunun tər­cümanına çevrilmiş Məxdumqulu Fəraqi türkmən milli şüurunun və türkmən döv­lətçiliyinin ideoloji əsaslarının formalaş­masında xüsusi rol oynayıb. O, türkmən birliyi ideyasını və türkmənlərə ortaq milli şüur aşılayan fikirləri şeirlərinin əsas məğzinə çevirməyi bacarıb.

Məxdumqulunun adlı-sanlı türkmən xanlarının, bəylərinin, sərkərdə və dö­yüşçülərinin qəhrəmanlıqlarının tərən­nüm edildiyi şeirlərində türkmən tayfala­rının daxili çəkişmələrə və müharibəyə qarşı birləşməsi arzusu özünü büruzə verir. Onun belə şeirlərindən biri də Əh­məd şah Dürranini vəsf edildiyi şeiridir. Ustad şair bu şeirlərdə müstəqil türkmən dövlətinin birliyi arzularını əks etdirirdi:

Qəmdən uzaq olar, qəlbi dağlanmaz,

Yıxar dağı-daşı, yolu bağlanmaz.

Başqa bir elatda könlü saxlama,

Maxdımqulu, susmaz dili türkmənin.

Məxdumqulu ümumtürk folklorunu mənimsəyən şair-aşığa çevrilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, 10 mindən artıq sətri özündə cəmləşdirən Məxdumqulu irsinın 90 faizi qoşuq janrına aiddir.

Məxdumqulu türkmən ədəbi dilinin banisidir. Ərəb-fars ölçülərindən (əruz) imtina etmiş türk dünyasının ilk şairlərin­dən biridir. Məxdumqulu xalq ənənələrinə malik olan heca vəznini yaradıcılığının əsasına çevirib. Məsələn, "Görüm görül­məyən yerdə" şeiri heca vəzninin parlaq nümunəsidir:

İzzət, hörmət sın etməyin,

Görüm görülməyən yerdə.

Ağıllı olan söz açarmı?

Növbət verilməyən yerdə.

Şairin Azərbaycana səyahət etdiyi zamanı gördüyü Nuxaya (indiki Şəki) həsr etmiş olduğu "Yaylaqları var" şeirin­də şəhərin füsunkar təbiətinin vəsfi əksini tapmışdır:

Gedək seyrə çıxaq Nuxa mülkünü

Könülü oxşayan yaylaqları var.

Dərib qoxulayaq qönçə gülünü,

Yaşıl reyhanları, zanbaqları var.

Sonda qeyd etmək olar kı, yaradıcı­lığı ilə klassik türkmən şeirinin əzəmətini təsdiqləyən şair yalnız türkmən ədəbiy­yatında deyil, dünya ədəbiyyatında da əlçatmaz poeziya nümunələri yaratmağa nail olub.

Aytac Süleymanova

Twitter: a_alieva_