Bakı. TurkicWorld:
Mövlana qədər sevilən dəyərli şairlərdən biri də Sədi Şirazidir (1183/1284 və yaxud 1291). Aryanpur bildirir ki, “Sədi İran və ətrafında ən çox oxunan şair və ədiblərdən biridir. Gənc olanda nə vaxt Sədidən söz düşsə 1950-ci illərdə yaşadığım bir hadisəni xatırlayıram. Sədini ilk dəfə o zaman tanımışdım. Çox az maaşla gündə on saat işlədiyim bir ofisin küncündə saysız məktub və sənədin üç nüsxəsini çıxarmaqla məşğul olduğum zaman fasilə verib Sədidən oxumağa başlamışdım.
Sədinin nəql etdiyi bir hekayə hələ də yadımdadır. Bu hekayə bir pələngin hücumuna məruz qalan dindar bir adam haqqındadır. Həmin adam aldığı yaranın ağrısı ilə dəniz sahilində boş-boş gəzərkən dilindən daim bu sözlər tökülürmüş: “Allaha şükürlər olsun ki, günahla deyil, bədbəxt bir hadisə ilə qarşılaşdım”.
Sədi bir çox ölkənin dəniz sahillərindən xəbərdar insandır. Şirazda anadan olmuş, Bağdadda yaşayıb təhsil almış və bir mütəsəvvif kimi indiki Suriya, Türkiyə, Ərəbistan, Misir və Liviyaya getmişdir. Əsərlərindən əldə edilən məlumata görə, Türküstan və Hindistana da səyahət etmişdir. Elm axtarışı ilə başlayan bu səyahət illər sonra Şirazda bitmişdir. Bəzi rəvayətlərə görə həyatının son otuz ilini orada keçirmiş və çox sayda əsər yazmışdır.
Yazdığı kitablarla, xüsusilə də Levinin “mənəvi-əxlaqi elmin didaktik məsnəviləri” adlandırdığı “Bustan” və “Gülüstan” əsərləri ilə məşhurdur. İkisi də sadə bir dildə, bənzərsiz bir üslubda yazılmışdır. Sədi nəql etdiyi hekayələrin mənasını əxlaqi cəhətdən də izah etmiş və bu hekayələri öz təcrübələrindən faydalanaraq yazmışdır. Hekayələri daha çox nəsr şəklindədir. Lakin mənzum hekayələri də vardır.
Sədi “Gülüstan”ın əvvəlində əsəri necə yazmağa başladığını izah edir. Bir yoldaşı ilə birlikdə bağda gəzirmişlər. Yoldaşı evinə aparmaq üçün gül dərməyə başladıqda Sədi güllərin bir neçə gündə solacağını söyləmiş və ona dünyanın heç bir zaman solmayan çiçəklərini təklif etmişdir.
“Gülüstan”da nəql edilən hekayələrdə hökmdarın əyanları ilə birlikdə çıxdığı dəniz səfərindən də bəhs edilir. İlk dəfə gəmiyə minən qullardan biri dənizdən çox qorxurmuş. Qorxudan titrəyən qulu nə hökmdar, nə də digərləri sakitləşdirə bilir. Hökmdar gəmidəki bir “filosof”la məsləhətləşir. Filosof qulu dənizə atdıqda qorxudan xilas olacağını bildirir. Yalnız bundan sonra qul sakitləşir. Filosof vəziyyəti belə şərh edir: “İnsan başına bir fəlakət gəlmədən ondan uzaq olduğuna şükür etməz”.
Sədinin nəql etdiyi bəzi hekayələr öz təcrübələrinə əsaslanır. Hekayələrdən birində səlib ordusu tərəfindən əsir alınan və heyvanlarla yoldaşlıq edən bezgin adamın Qüds çöllərindəki səfərindən bəhs olunur. Yəhudi məhbuslarla birlikdə Tripolidə gil qazıntısında işləyir. Hələbin ən nüfuzlu idarəçilərindən biri onu bu halda gördükdə on dinar ödəyərək xilas edir və evinə aparır. Sonra Sədini öz qızı ilə evləndirir. Qadın olduqca üsyankar və deyingən biri olduğu üçün Sədinin həyatı tamamilə dözülməz hal alır. Qadın bir dəfə Sədidən atasının onu franklardan xilas etdiyini soruşur. Bunun müqabilində Sədi deyir: “Atan məni Frank zəncirlərindən on dinara xilas etdi və yüz dinara sənin köləliyinə saldı”.
“Bustan” isə “Hikmət”, “Mərhəmət”, “Məhəbbət”, “Təvazökarlıq” kimi fəsillərdən ibarətdir. Sədinin həyatının ilk mərhələsindəki fikirləri və “boşuna xərclədiyi günlərin peşmanlığını nəql edərək başlayır. Bir digər məyusluğu isə yetim bir uşaq olması və buna görə də “ata himayəsin dən” məhrum qalmasıdır.
“Bustan” çox mədh edilmişdir. Arberriyə görə, hikmətlə hekayə böyük bir ustalıqla vəhdətdə verilmişdir. Levi isə əsəri “asan başa düşülən möhtəşəm misralar” kimi təsvir edir. Arberri XVIII əsrdə İngiltərədə “Bustan”ın “müasir versiyaya uyğunlaşdırmaq təşəbbüsü olduğunu, lakin əsərin belə bir dəyişikliyə uyğun olmadığını qeyd edir. Bu əsəri tərcümə etmək çətindir. Məhəmməd Əli Füruqi “bu kitabın həm farsca, həm də başqa dillərdə zəriflik, bəlağət, axıcılıq, incəlik, hikmət haqqında yazılmış başqa heç bir kitaba bənzəmədiyini qeyd edir.
İdris Şaha görə, onun əsərləri “Gesta Romanoruam” üçün də mənbədir. Sədinin XIX əsrdə Amerikada yaranan transsendentalizm ( 1830-1860-cı illərdə ABŞ-da ədəbi-fəlsəfi hərəkat – red.) hərəkatının inkişafına da təsiri olmuşdur. Xüsusilə, Emerson Sədinin “vəziyyət və hadisə müxtəlifliyi” nümayiş etdirdiyini və “dərin bir təcrübə” sahibi olduğunu qeyd edir. Emerson farsları “üstün zəkaları”na görə mədh edir və Sədiyə “oxucuya yaxşı ümid təlqin edən” bir şair kimi özünəməxsus yer verir.
Ümid təlqin etmək Sədinin digər şeirlərində də özünü açıq şəkildə göstərir. O, qəsidələrindən bəzilərini ərəb dilində yazmışdır. Sədinin qəzəlləri layiq olduğu dəyəri almamışdır. Bu lirik şeirlər məhəbbət və dostluq haqqındadır. Arçer “dostluğa böyük əhəmiyyət verən Sədinin, xəyanəti xoşbəxtliyə qarşı ən böyük təhdid hesab etdiyini” qeyd edir. Sədi iki böyük qəzəl ustadından biridir.
