BAKI,TurkicWorld,AzerVoice Analitik Təhlil Mərkəzi
2003-cü il martın 19-da ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiya qüvvələrinin İraqa hərbi müdaxiləsindən iki onillik keçməsinə baxmayaraq, müharibənin siyasi, təhlükəsizlik və humanitar nəticələri bu gün də İraq və bütövlükdə Yaxın Şərq üçün ciddi təsir mənbəyi olaraq qalır. Müharibə beynəlxalq sistemdə legitimlik, kəşfiyyatın rolu və müharibədən sonrakı idarəetmə modelləri baxımından ən mübahisəli nümunələrdən biri kimi qiymətləndirilir.
İraqa müdaxilə iki əsas arqumentlə əsaslandırılmışdı: Səddam Hüseyn rejiminin kütləvi qırğın silahlarına malik olması və bu silahlardan istifadə etmək niyyətində olması, eləcə də İraqın 2001-ci il 11 sentyabr terror aktlarını həyata keçirmiş “Əl-Qaidə” şəbəkəsi ilə əlaqələrinin mövcudluğu. Sonrakı illərdə aparılan araşdırmalar, BMT müfəttişlərinin hesabatları bu iddiaların sübut bazasının olmadığını ortaya qoydu.
11 sentyabr hadisələrindən dərhal sonra ABŞ administrasiyası daxilində İraqın məsuliyyət daşıya biləcəyi ehtimalı gündəmə gətirilsə də, region ölkələri və kəşfiyyat dairələri bu ehtimalı dəstəkləmirdi. Həmin mərhələdə diqqətə çatdırılan əsas risk İraqa hücumun İranın regional təsir imkanlarını genişləndirə biləcəyi və Yaxın Şərqdə sabitliyi daha da zəiflədəcəyi idi.
2002-ci ilin noyabrında BMT Təhlükəsizlik Şurasının qəbul etdiyi 1441 saylı qətnamə İraqa tərksilah üçün son imkan verilməsini və genişləndirilmiş yoxlama mexanizmlərinin tətbiqini nəzərdə tuturdu. Bu çərçivədə aparılan inspeksiyalar İraqda aktiv nüvə proqramının və kütləvi qırğın silahlarının mövcudluğunu təsdiqləmədi.
Buna baxmayaraq, 2003-cü ilin əvvəlində müharibə qərarı sürətləndirildi. ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən təqdim olunan kəşfiyyat materialları sonradan ciddi tənqidlərə məruz qaldı. Bəzi məlumatların şişirdildiyi, bəzilərinin isə etibarsız mənbələrə əsaslandığı ortaya çıxdı. Dünyanın müxtəlif ölkələrində milyonlarla insan müharibəyə qarşı kütləvi etiraz aksiyalarına qoşuldu.
Hərbi əməliyyatlar qısa müddətdə Səddam Hüseyn rejiminin süqutu ilə nəticələndi. ABŞ qüvvələrinin planlaşdırdığı 70–120 günlük kampaniya 21 gün ərzində başa çatdı. 2003-cü il aprelin 9-da Bağdadın nəzarətə götürülməsi və rejimin simvolik atributlarının dağıdılması müharibənin bitdiyi təəssüratını yaratdı.
Mayın 1-də ABŞ prezidenti əsas döyüş əməliyyatlarının başa çatdığını elan etdi. Lakin bu bəyanat ölkədə təhlükəsizlik və idarəetmə baxımından ən mürəkkəb mərhələnin yeni başladığını göstərirdi.
Əsas problemlər məhz müharibədən sonrakı mərhələdə üzə çıxdı. Keçid idarəçiliyi üçün yaradılan strukturların zəif planlaşdırılması, yerli institutların funksionallığını itirməsi və siyasi boşluq ölkəni sürətlə xaosa sürüklədi.
İraq ordusunun buraxılması və “Baas” partiyasına bağlı şəxslərin dövlət strukturlarından kütləvi şəkildə uzaqlaşdırılması təhlükəsizlik mexanizmlərini iflic vəziyyətinə saldı. Yüz minlərlə silahlı və hazırlıqlı şəxsin nəzarətsiz qalması silahlı müqavimətin və üsyan hərəkatlarının əsas sosial bazasını formalaşdırdı.
2003–2006-cı illər ərzində İraq üsyan və məzhəbi zorakılıq spiralına daxil oldu. Sonrakı mərhələdə şiə və sünni qruplar arasında qarşıdurma genişmiqyaslı vətəndaş müharibəsinə çevrildi. Dövlət institutlarının zəifliyi radikal qruplaşmaların sürətlə möhkəmlənməsinə şərait yaratdı.
2013-cü ildən etibarən İŞİD adlı terror təşkilatı yaranmış boşluqdan istifadə edərək geniş ərazilərə nəzarəti ələ keçirdi. Bu proses 2014-cü ildə Mosulun itirilməsi ilə kulminasiya nöqtəsinə çatdı və beynəlxalq koalisiyanın uzunmüddətli hərbi müdaxiləsinə səbəb oldu.
Müharibə və onun davamı olan zorakılıq dalğaları nəticəsində yüz minlərlə iraqlı həyatını itirdi, milyonlarla insan ölkə daxilində və xaricində məcburi köçkünə çevrildi. Ölkənin infrastrukturuna, səhiyyə və təhsil sisteminə ciddi zərər dəydi. İraq cəmiyyəti sosial parçalanma və institusional zəifliklə üzləşdi.
Sonrakı strateji qiymətləndirmələr göstərdi ki, müharibənin əsas geosiyasi nəticələrindən biri İranın regional təsir imkanlarının genişlənməsi olub. İraqın zəifləməsi onu Tehranın təsirinə daha açıq hala gətirdi və Yaxın Şərqdə güc balansında davamlı dəyişikliklərə səbəb oldu.
2003-cü il İraq müharibəsi yalnız bir rejimin devrilməsi ilə məhdudlaşmadı. Yanlış kəşfiyyat qiymətləndirmələri, diplomatik mexanizmlərin kənarda qalması və müharibədən sonrakı mərhələnin qeyri-adekvat planlaşdırılması ölkəni uzunmüddətli zorakılıq və qeyri-sabitlik dövrünə sürüklədi. İki onillik sonra belə, bu qərarların nəticələri həm İraq daxilində, həm də region miqyasında hiss olunmağa davam edir.
