BAKI,TurkicWorld
İranda dərman və tibbi təminat sahəsindəki hazırkı böhran — sadəcə qısamüddətli valyuta şoku və ya maliyyə dalğalanmasının nəticəsidirmi, yoxsa bu, dövlətlə cəmiyyət arasında uzun illər formalaşmış sosial kontraktın dərin struktur qırılmasını, yəni idarə olunan sabitlik modelindən institusional eroziya mərhələsinə keçidi göstərən bir siqnaldır? Və əgər belədirsə, bu, həm ölkədaxili sabitlik, həm də regionun təhlükəsizliyi üçün nə deməkdir?
Niyə məhz dərman sektoru?
TurkicWorld Baku Network-ə istinadən xəbər verir ki, İranın dərman və uşaq qidaları ehtiyatı orta hesabla iki aydan artıq deyil. Növbəti üç ay ərzində isə dərman çatışmazlığı təxminən 800 adda preparatı əhatə edə bilər. Əczaçılıq sənayesinin nümayəndələri bunu xarici valyutanın paylanmasında dörd–beş aya çatan ləngimələrlə izah edirlər.
İran Əczaçılar Assosiasiyasının Rəyasət Heyətinin üzvü Babək Məsbəhi bildirib ki, sanksiyalar ödəniş kanallarını və logistika zəncirlərini faktiki olaraq iflic vəziyyətinə salıb — baxmayaraq ki, dərman təchizatına birbaşa qadağa yoxdur.
“Məsul qurumların son açıqlamalarına əsasən, ölkədə dərman ehtiyatı iki aydan azdır. Eyni vəziyyət uşaq qidalarına da aiddir — təxminən 800 adda məhsulun üç ay ərzində bazardan yoxa çıxma riski var”, – deyə o, vurğulayıb.
Didban Iran portalına müsahibəsində Məsbəhi əlavə edib: “Sanksiyalar dərman və uşaq qidasına birbaşa yönəlməyib, amma dolayı təsirləri tam şəkildə hiss olunur. Valyuta köçürmələri çətinləşib, valyutanın bölüşdürülməsi sistemi iflic vəziyyətindədir. Bunların hamısı sanksiya rejiminin nəticəsidir”.
Hökumətin bu vəziyyəti yüngülləşdirmək üçün addım atıb-atmadığına gəlincə, o, belə deyib: “Mənim bildiyimə görə, konkret tədbir görülməyib. Hesab-fakturalar hələ də dörd–beş ay növbədə qalır, valyuta köçürmələri isə ləngiyir”.
İranda tibbi məhsul tədarükçüləri xəbərdarlıq edirlər ki, dərman qıtlığı yalnız dərinləşəcək. Peşəkar assosiasiyaların qiymətləndirmələrinə görə, idxal komponentlərinə tətbiq edilən güzəştli valyuta məzənnələrinin ləğvi həm hazır preparatların, həm də xammalın qiymətlərini kəskin şəkildə artırıb.
Əczaçılar Assosiasiyasının idarə heyətinin üzvü Hadi Əhmədi bildirib ki, gündəlik valyuta dalğalanmaları və komplektləşdirici xərclərin artması nəticəsində, hətta ən sadə dərmanların belə bahalaşması qaçılmaz olub.
“Təxminən 70 faiz maya dəyəri qablaşdırma, köməkçi materiallar və digər komponentlərin hesabına formalaşır və bunlar bazar məzənnəsi ilə alınır. Aktiv farmasevtik maddələrin payı cəmi 30 faizdir. Odur ki, qiymət artımı qaçılmazdır”, – deyə Əhmədi ILNA agentliyinə bildirib.
Onun sözlərinə görə, “əgər qiymətlər qalxır, amma tibbi sığorta sistemi real xərcləri kompensasiya etmir, o zaman xəstələr ya dərmanları qismən alır, ya da ümumiyyətlə müalicədən imtina edirlər. Bu isə birbaşa terapevtik prosesin dağılmasına gətirir”.
Əhmədi əlavə edib ki, ölkəyə cəmi iki–üç milyon doza qrip peyvəndi gətirilib, halbuki 90 milyonluq əhali üçün real tələbat altı–yeddi milyon doza idi. Üstəlik, bu peyvəndlər də gecikmə ilə gətirildiyi üçün mövsümi qripin yayılması daha geniş vüsət alıb.
Aptek böhranı: dövlət orqanizminin zəif nöqtəsi
Adətən sanksiya altında olan ölkələrə dair təhlillərdə diqqət əsasən makroiqtisadi göstəricilərə, enerji ixracına, valyuta ehtiyatlarına və hərbi-siyasi fəaliyyətə yönəlir. Halbuki strateji proqnozlaşdırmada əsas həyat təminatı sistemləri – ərzaq, səhiyyə, su, enerji – dövlətin real dayanıqlılığının ən həssas göstəriciləridir.
Fərqli olaraq yanacaq və ərzaq böhranlarından, əczaçılıq sahəsindəki çöküş dərhal sosial partlayış doğurmur, lakin onun təsiri yığılaraq dövlətə olan inamı zədələyir, ailələrin “yaşamaq üfüqünü” dağıdır və cəmiyyətin özünü qoruma instinktini iflic edir. Məhz buna görə də səhiyyə böhranları beynəlxalq təcrübədə çox vaxt siyasi transformasiyaların xəbərçisi olub – istər SSRİ-nin son illərində, istərsə də 1980-ci illərin Latın Amerikasında.
Bu gün İranda müşahidə olunan mənzərə göstərir ki, səhiyyə sektoru artıq iqtisadi zərbələrlə sosial sabitlik arasında bufer rolunu itirir və böhranın birbaşa episentrinə çevrilir.
İranın farmasevtik modeli: özünütəmin illyuziyası
Son iyirmi ildə İran öz əczaçılıq sistemini “xarici təzyiqlərə davamlı” model kimi təqdim edirdi. Dövlət daxili istehsalı təşviq edir, generik dərmanların buraxılışını artırır, əhalinin tələbatını yerli istehsal hesabına qarşıladığını bəyan edir və idxal komponentlərinə güzəştli valyuta rejimi tətbiq edirdi.
Formal olaraq bu model nəticə verirdi, lakin onun dayanıqlığı şərti xarakter daşıyırdı. Əsas zəif bənd ondan ibarət idi ki, dəyər zənciri tam lokalizasiyadan uzaq idi. Aktiv maddələr yerli istehsalda olsa da, qablaşdırma, reagentlər, avadanlıq, logistika və xidmətlər idxaldan və valyuta məzənnəsindən asılı qalırdı.
Yəni sistem əslində avtonom deyil, “hibrit” quruluşda idi — maliyyə və valyuta arxitekturasından kritik dərəcədə asılı. Güzəştli məzənnə və kvazisubsidiyalar mövcud olduqca bu balanssızlıq gizlənirdi, amma onların ləğvi ilə birlikdə struktur problemə çevrildi.
Valyuta liberallaşması – səbəb yox, qığılcım
Dərman idxalı üçün güzəştli valyutanın ləğvi büdcənin rasionalizasiyası və korrupsiya risklərinin azaldılması adı altında aparıldı. Nəzəri cəhətdən bu, beynəlxalq maliyyə institutlarının tövsiyələrinə uyğundur – yəni valyuta rejimlərinin birləşdirilməsi və gizli subsidiyaların azaldılması.
Ancaq İran şəraitində bu addım kompensasiya mexanizmləri olmadan atıldı: nə tibbi sığorta sistemi islah olundu, nə dövlətin istehsalçılara borcları restrukturizasiya edildi, nə də strateji sahələr üçün sabitləşdirici fond yaradıldı. Nəticədə valyuta liberallaşması iqtisadi sağlamlaşma aləti yox, böhranın sürətləndiricisinə çevrildi.
Rialın rekord dərəcədə dəyər itirməsi vəziyyəti daha da kəskinləşdirdi. İdxal xərcləri artırmaqla qalmadı, planlaşdırma imkanını da məhv etdi. Uzun istehsal dövrlərinə malik əczaçılıq bazarı üçün sabitlik həyati vacibdir. Amma kurs hər gün dəyişirsə, qiymət formalaşdırmaq, müqavilə bağlamaq və ehtiyat toplamaq mümkün olmur.
Analitik baxımdan, risk mərhələsindən qeyri-müəyyənlik mərhələsinə keçid baş verir — bu isə sistemin tamamilə fərqli gərginlik səviyyəsidir.
Maliyyə boşluğu və institusional iflic
Krizisin mərkəzində dövlətin əczaçılıq sektoruna qarşı topladığı borc dayanır. İstehsalçılar və avadanlıq tədarükçülərinə qarşı öhdəliklər kassada dərin boşluq yaradıb ki, bu da bazar mexanizmləri ilə aradan qalxmır.
Klassik sosial dövlət modelində səhiyyə sektoru yenidənpaylama funksiyasını daşıyır: dövlət tələbə zəmanət verir, xərcləri sığorta və subsidiyalarla kompensasiya edir. İranda isə bu mexanizm faktiki olaraq sıradan çıxıb. Tibbi sığorta ya yoxdur, ya da formal xarakter daşıyır və real qiymətləri əks etdirmir.
Beləliklə, maliyyə yükü birbaşa ailələrin üzərinə düşür. Yüksək inflyasiya və real gəlirlərin azalması şəraitində bu, tibbi xidmətlərdən imtinaya, müalicənin yarımçıq qalmasına və bazar tələbatının parçalanmasına gətirir. Nəticədə, böhran iqtisadi yox, sosial müstəviyə keçir: dərmanlar bazarda var, amma cəmiyyət üçün əlçatmaz olur.
Sosial nəticələr: səhiyyə mənəvi sınma nöqtəsində
Böhranın sosial tərəfi xüsusilə narahatedicidir. Beynəlxalq təcrübədə xroniki xəstəliklərin müalicəsinə və uşaq sağlamlığına çıxış səviyyəsi dövlətin legitimliyinin kritik həddi hesab olunur. Ailələr sadəcə yaşamaq üçün özlərini qurban verməyə məcbur qalırsa, bu, təkcə yoxsulluğun deyil, həm də dövlətin qoruyucu funksiyasının çökməsinin göstəricisidir.
Müalicədən imtina, dərmanların qismən alınması, diaqnostikanın təxirə salınması — bunların hamısı uzunmüddətli demoqrafik və epidemioloji fəsadlar yaradır. Bu proseslər dərhal küçə etirazları doğurmur, lakin zamanla əhalinin sağlamlığını pisləşdirir, qarşısı alına bilən xəstəliklərdən ölüm səviyyəsini artırır və əmək potensialını azaldır.
Strateji təhlil baxımından mühüm məqam ondan ibarətdir ki, bu proseslərin inersiyası çox güclüdür. Hətta makroiqtisadi şərait yaxşılaşsa belə, nəticələr illərlə hiss olunacaq.
Beynəlxalq kontekst: sanksiyalar və “humanitar istisnalar”ın hüdudları
Formal olaraq tibbi və əczaçılıq məhsulları sanksiya siyahısından kənarda saxlanılır. Amma praktiki baxımdan maliyyə, sığorta və logistika məhdudiyyətləri ikinci dərəcəli baryerlər yaradır. Bank əməliyyatları, yüklərin sığortalanması, texnologiyalara çıxış — bütün bunlar dolayı yolla dərmanların əlçatanlığına təsir edir.
Nəticədə paradoksal vəziyyət yaranır: humanitar istisnalar kağız üzərində mövcuddur, amma real həyatda işləmir. Əczaçılıq bazarı üçün bu, əməliyyat xərclərinin artması, risklərin çoxalması və təklifin daralması deməkdir.
Oxşar dinamika başqa sanksiyalı ölkələrdə də müşahidə olunub, lakin İranda bu, daxili institusional zəifliklərlə çulğalaşdığı üçün effekt yığılaraq çoxalır.
Ara nəticə: simptom yox, sistem problemi
İranda tibbi təchizat böhranını təkcə valyuta siyasəti və ya sanksiyalarla izah etmək olmaz. Bu, xarici məhdudiyyətlərin çevikliyini itirmiş daxili idarəetmə modelinə üst-üstə düşməsinin nəticəsidir.
Əczaçılıq sektoru burada sadəcə sahə problemi deyil, sistem göstəricisidir. Onun tənəzzülü dövlətin ən fundamental funksiyalarından birini – əhalinin bioloji sağ qalmasını qoruma qabiliyyətini – itirdiyini göstərir.
Sosial kontraktın eroziyası: paylayıcı modeldən sağ qalma modelinə keçid
Qlobal bazarlara məhdud çıxışı olan dövlətlərdə klassik sosial kontrakt belə qurulur: cəmiyyət siyasi və ideoloji məhdudiyyətləri qəbul edir, əvəzində dövlət ona minimum sosial təminat və həyat zəmanəti verir. İran uzun illər bu modeli saxladı – rifah yüksək olmasa da, müəyyən sabitlik təmin olunurdu: subsidiyalar, tənzimlənən qiymətlər, təhsilə və səhiyyəyə çıxış, əsas malların mövcudluğu.
Lakin dərman böhranı bu dayağı dağıdır. Dövlət artıq həyati əhəmiyyətli preparatların əlçatanlığını təmin edə bilmirsə, cəmiyyət üçün keyfiyyətcə yeni mərhələ başlayır – insanlar sosial institutları qoruyucu yox, formal və işləməyən mexanizmlər kimi görməyə başlayırlar.
Bu, əvvəlki iqtisadi çətinliklərdən köklü şəkildə fərqlənir. Söhbət həyat səviyyəsinin azalmasından yox, minimal təhlükəsizlik hissinin itirilməsindən gedir. Siyasi sabitlik analizində bu hal “adaptasiya rejimindən ekzistensial stres rejiminə keçid” kimi xarakterizə olunur.
Belə proseslər nadir hallarda dərhal siyasi səfərbərlik doğurur. Əksinə, ilk mərhələdə cəmiyyətdə atomizasiya baş verir: insanlar kollektiv fəaliyyət əvəzinə şəxsi sağ qalma strategiyalarına yönəlir, qeyri-rəsmi və kölgə iqtisadiyyatına sığınır. Amma məhz bu mərhələ idarəolunmazlıq risklərinin bünövrəsini qoyur.
Tibbi qıtlıq: depolitizasiya və gizli radikallaşma amili
İlk baxışda dərman çatışmazlığı yanacaq və ya ərzaq qiymət artımı kimi açıq etiraz dalğası yaratmaya bilər. Amma tədqiqatlar göstərir ki, səhiyyə böhranlarının təsiri fərqli olur.
Birincisi, onlar cəmiyyəti depolitizasiya edir. İnsanlar dərman axtarmaq, xəstəyə baxmaq və təcili problemləri həll etməklə məşğul olduqda ictimai proseslərdən uzaqlaşırlar. Bu, müvəqqəti “sakitlik” yaradır və sabitlik illüziyası doğurur.
İkincisi, bu böhranlar gizli şəkildə radikallaşdırır. Müalicə “şans, tanışlıq və ya fədakarlıq” məsələsinə çevrildikdə, dərin ədalətsizlik hissi formalaşır. Bu hiss bəzən siyasi ifadə tapmasa da, dövlət institutlarına sadiqliyi kökündən sarsıdır.
Uzunmüddətli perspektivdə belə əhval-ruhiyyə destruktiv ssenariləri qidalandırır: kölgə bazarlarının artması, səhiyyənin kriminalizasiyası, saxta dərmanların yayılması, həmçinin xarici qüvvələrin “humanitar müdaxilə” bəhanəsi ilə təsir imkanlarının genişlənməsi.
Qıtlıq iqtisadiyyatı və bazar təhrifləri
Siyasi iqtisadi baxımdan İranın dərman bazarı artıq xroniki qıtlıq mərhələsinə qədəm qoyur. Bu mərhələnin bir neçə sistem effekti var.
Birincisi, qanuni təchizatın sıxışdırılması. İstehsalçılar və distribütorlar xərcləri proqnozlaşdıra bilmədikdə və ödəniş ala bilmədikdə, istehsalı azaldır və ya bazardan çəkilirlər. Nəticədə boşluq yaranır, paralel kanallar çoxalır.
İkincisi, çıxış bərabərliyinin pozulması. Dərmanlara ehtiyacı çox olan deyil, valyutası, əlaqəsi və ya maddi imkanı olan çatır. Beləliklə, bioloji əlamətə əsaslanan yeni bir sosial təbəqələşmə formalaşır — nadir, amma son dərəcə təhlükəli bərabərsizlik növü.
Üçüncüsü, keyfiyyətin aşınması. Qiymət təzyiqi və komponent çatışmazlığı şəraitində istehsal standartlarının enməsi riski artır, bu isə birbaşa ölüm və ağırlaşma səviyyəsinə təsir edir.
Bütün bu proseslər öz-özünü bəsləyən spiral yaradır: böhran dərinləşdikcə, dövlətin onu idarə etmək imkanları azalır.
Regional ölçü: daxili böhran – xarici siyasət üçün məhdudiyyət
İran ənənəvi olaraq regional təsir gücü yüksək olan oyunçu kimi qəbul edilir. Lakin daxili həyat təminatı böhranları zamanla xarici prioritetləri sıxışdırır. Tarixi təcrübə göstərir ki, belə hallarda dövlətlər resursları xarici əməliyyatlardan daxili “yanğınların söndürülməsinə” yönəltməyə məcbur qalır.
Ritorika dəyişməsə belə, idarəetmə tutumu azalır. Əczaçılıq böhranı bu baxımdan strateji əhəmiyyət daşıyır — həm valyuta resursu, həm idarəetmə diqqəti, həm də siyasi kapital tələb edir. Onların hər hansı biri çatmadıqda qarşıda iki seçim qalır: ya nəzarəti və repressiv mexanizmləri gücləndirmək, ya da riskli islahatlara getmək.
Hər iki yol həm daxili, həm də regional sabitlik üçün risklidir. Birinci halda diqqəti yayındırmaq məqsədilə nəzarətsiz eskalasiya təhlükəsi artır. İkinci halda isə qeyri-müəyyənlik pəncərəsi açılır ki, bundan da xarici oyunçular asanlıqla yararlana bilər.
Müqayisəli təcrübə: beynəlxalq təcrübə nə deyir
Sanksiyalar və iqtisadi təzyiq şəraitində səhiyyə böhranlarının müqayisəli təhlili bir neçə tipik trayektoriyanı ortaya qoyur.
Bəzi hallarda dövlətlər sərt mərkəzləşmə və paylanmanın hərbiləşdirilməsi yolunu tutaraq vəziyyəti müvəqqəti sabitləşdirməyə nail olublar — lakin bunun qiyməti sistemin uzunmüddətli tənəzzülü olub.
Digər hallarda isə qismən liberallaşma və xarici yardımın cəlb edilməsi yolu seçilib. Bu, dərman qıtlığını azaltsa da, ideoloji müstəqilliyi sarsıdıb və siyasi asılılığı dərinləşdirib.
Əsas nəticə budur: əczaçılıq böhranı heç vaxt mövcud institusional məntiq daxilində həll olunmur. O, ya həmin sistemi transformasiya edir, ya da humanitar fəlakət səviyyəsinə qədər dərinləşir.
Ssenari analizi: inkişafın üç istiqaməti
Hazırkı parametrlər dəyişməz qaldığı təqdirdə, üç əsas ssenari mümkündür.
1. İnersion ssenari.
Valyuta sabitsizliyi, dövlət borclarının artması və bazarın tədricən daralması davam edir. Nəticədə dərman qıtlığı xroniki xarakter alır, müalicəyə çıxış imtiyaza çevrilir. Sosial nəticələr yavaş-yavaş, amma qaçılmaz şəkildə yığılır.
2. Sərt sabitləşmə ssenarisi.
Dövlət inzibati nəzarəti gücləndirir, müəyyən qrupları prioritetləşdirir, paylayıcı mexanizmləri sərtləşdirir. Bu model böhranın kəskinliyini qısamüddətli azalda bilər, lakin korrupsiya risklərini və sosial parçalanmanı daha da artırır.
3. Struktur korreksiya ssenarisi.
Sığorta sisteminin islahatı, dövlət borclarının restrukturizasiyası, qorunan valyuta kanallarının yaradılması və bazarın etimadının bərpası nəzərdə tutulur. Bu ssenari siyasi baxımdan ən çətinidir, amma tənəzzülü dayandıra biləcək yeganə yoldur.
Strateji nəticələr: səhiyyədən dövlətçiliyə
Uzunmüddətli perspektivdə tibbi təchizat böhranı səhiyyə sektorunun hüdudlarını çoxdan aşır. O, demoqrafiyaya, əmək bazarına, institusional legitimliyə və dövlətin strateji planlaşdırma qabiliyyətinə birbaşa təsir göstərir.
Xarici aktorlar üçün bu, İranın dayanıqlılığını hərbi və enerji göstəriciləri ilə deyil, sosial infrastrukturun vəziyyəti ilə ölçmək zərurətini yaradır.
İran dövləti üçünsə bu böhran bir məqamı açıq şəkildə göstərir: səhiyyə artıq “büdcənin ikinci dərəcəli bəndi” deyil, milli təhlükəsizliyin əsas elementi halına gəlib.
Nəticələr və strateji tövsiyələr
İranda əczaçılıq böhranı dövri yox, sistem xarakterlidir. O, valyuta subsidiyalarına əsaslanan, lakin institusional uyğunlaşmadan məhrum idarəetmə modelinin tükənmə həddini nümayiş etdirir. Bu böhranı görməməzliyə vurmaq sosial parçalanmanı dərinləşdirəcək və idarəolunmazlığı artıracaq.
Strateji baxımdan prioritet məsələ tibbi sektorun funksionallığını bərpa etməkdir — bu, sosial kontraktın təməlidir. Bu olmadan heç bir makroiqtisadi və ya xarici-siyasi nailiyyət qalıcı olmayacaq.
Beynəlxalq ictimaiyyət üçünsə İran böhranı humanitar mexanizmlərin sanksiyalar şəraitində effektivliyinə real sınaqdır. Əgər bu mexanizmlər formal mövcuddursa, amma praktik baxımdan işləmir, bu, beynəlxalq institutlara olan etimadı sarsıdır.
Sonda əsas sual budur: İranda dərman məsələsi harada iqtisadi təzyiqdən çıxıb, insanın fundamental yaşamaq haqqının pozulması səviyyəsinə keçir? Bu sualın cavabı təkcə İran üçün deyil, bütün region üçün strateji nəticələr doğuracaq.
