Bakı. TurkicWorld:
Təqdirəlayiq haldır ki, “Teymur qanunları” Özbəkistanın müstəqillik illərində dəfələrlə çap olunub. Müxtəlif mənbələrdə bu əsər "Teymur Tuzukları", ("Tuzuki Temuri"), "Teymurun deyimləri" ("Malfuzoti Temuri") və "Teymur haqqında xatirələr" ("Voqioti Temuri") kimi adlanır.
Bu gün “Tuzukları Temur”un əlyazmaları və litoqrafiya nüsxələri bütün dünyada geniş yayılıb. Bu nadir əsərə dünyanın bir çox ölkələrinin, o cümlədən Böyük Britaniya, Fransa, ABŞ, Rusiya, Finlandiya, Danimarka, İran, Hindistan, Türkiyə, Misir, Yəmən kimi ölkələrin kitabxanalarında rast gəlmək olar.
Tələ nədir?
“Tuzuk” sözünün lüğəvi mənası qayda və qaydalar toplusu deməkdir. Başqa sözlə, Konstitusiya dövlətin Əsas Qanunu deməkdir.
“Konstitusiya” termini artıq qədim Romada “İmperator Konstitusiyası” adlı qanunun timsalında məlum idi. Digər tərəfdən, “Teymur qanunları” Şərq və Asiya ölkələrinin sivilizasiyasına xas olan xüsusi formalı konstitusiya sənədi xarakteri daşıyır və şəriət qanunları ilə yanaşı, Mərkəzi Asiya xalqlarının taleyinə güclü təsir göstərib.
Məşhur rus alimi D.Loqofet “Teymur qanunları”nı tədqiq etmiş və ona yüksək qiymət vermişdir ki, məhz Avropadan 500 il əvvəl Türküstanda yaradılmış Konstitusiya Məcəlləsi, başqa sözlə, Əmir Teymur səltənətinin Konstitusiyasıdır. Ona görə də təsadüfi deyil ki, müstəqilliyin ilk illərində - Özbəkistan Respublikasının Konstitusiya layihəsinin müzakirəsi zamanı Əsas Qanunumuzun “Tuzuklar” adlandırılması tövsiyə olunub.
Qədim dövrlərdən məlumdur ki, hər hansı bir əsər məzmunca son dərəcə qiymətlidirsə, praktikada çox zəruridirsə, çoxlu nüsxələri köçürülüb yayılsın. “Tuzukları Temur” əsasən tac sahibləri üçün mühüm bələdçi sayılıb. Məhz buna görə də hökmdarların əksəriyyəti bu əsəri köçürüb, şəxsi kitabxanasında saxlayıb və dövlətin siyasi fəaliyyətində mühüm bələdçi kimi istifadə ediblər.
Tarixə müraciət etsək, böyük həmyerlimiz Zahiriddin Məhəmməd Baburun nəslindən olan Şah Cahan (1628-1657), Kokan xanı Məhəmməd Əlixan (1821-1842) və Buxara əmiri Əbdüləhəd xan (1885-1910) öz mahir katiblərinə əmr veriblər ki, “Timur Tuzukları”ndan yazsınlar.
Əslində bu əsərin hər sətri bir ömür vətən, səltənət qayğısı ilə yaşamış fədakar bir insanın geniş miqyaslı düşüncələri, həyat və mübarizə təcrübəsi, müşahidəsi, bəzən də ağrılı-acılı təcrübələri ilə doludur.
Əmir Teymurun dövlət idarə sistemi
Əmir Teymurun dövlətində əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq, cəmiyyətdəki bütün təbəqələrin hüquq və mənafeləri nəzərə alınıb, onların yaşayışı üçün lazımi sosial zəmin yaradılıb. Hər bir kateqoriyanın hüquq, vəzifə və öhdəlikləri konkret qanunla təmin edilib.
Əmir Temurun daha bir böyük xidməti dövlət idarəçiliyinin təşkili ilə bağlıdır. Hakimiyyətin qanunvericilik və icra hakimiyyətlərinə bölünməsinə əsaslanan bu sistemi tətbiq edərkən Əmir Teymur kor-koranə deyil, yaşadığı reallığı nəzərə alaraq hərəkət edib.
Tanınmış tarixçi alim Əzəmət Ziyanın fikrincə, bu sistem dövləti səltənət səviyyəsinə yüksəldib, coğrafi bölgələri daxilində yaşayan xalqların həyat tərzini, adət-ənənələrini, mənəvi tələbatlarını nəzərə alıb. Əmir Teymurun dövlət idarəçiliyi sisteminə gətirdiyi yeniliyin mahiyyəti əslində bununla müəyyən edilib.
Qurultayı ali dövlət vəzifəsi kimi Əmir Teymur təyin edib. Bu siyasi qurum, günümüzdəki anlayışına uyğun qurultay, məclis, yığıncaq və s. adlandırılır.
İcra hakimiyyətinin dövlətin möhkəmlənməsində və cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynadığı Əmir Teymur dövründə siyasi, sosial, iqtisadi, hüquqi, mədəni əlaqələri düzgün istiqamətə salmaq və onlardan səmərəli istifadə etmək zəruri idi. Cəmiyyətin xeyrinə, sərt nizam-intizam əsasında tələbkar icra mexanizmi lazım idi. Əmir Teymur belə bir sistemi yarada bilib.
Əmir Teymur səltənətinin icra sistemində olan səkkiz nazirlik və bir neçə başqa qurum, maliyyə, vergi, mədaxil və məxaric, mülkiyyət, becərilmiş əkinçilik, heyvandarlıq, otlaq şəraiti, inkişaf, rabitə və poçt, hərbi və ədliyyə sahələrini idarə edib.
Məsələn, hərbi qulluqçuların əməkhaqqının ödənilməsi, onların əmlakının idarə edilməsi, silah-sursatla təmin edilməsi, hərbi təlimlərin təşkili, habelə istefaya göndərilmiş, müharibədə yaralanmış və hərbi xidmət qabiliyyətini itirmiş şəxslər üçün müavinətlərin təyin edilməsi Hərbi İşlər Nazirliyinə həvalə edilib.
Teymurun 12 vacib qaydası
“Teymur qaydaları”nın mərkəzində insan, onun ləyaqətinə xidmət etmək durur. Bu mənada Əmir Teymurun hüquqi baxışlarında ilk növbədə ölkə işləri qanunu xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
“Tuzukları Temur”: “Səltənətin işlərini qayda-qanunlarla nizamlamaqla nüfuzumu saxladım”, - deyir və səltənətin nüfuzunu saxlamaq üçün aşağıdakı dörd əsas qaydanı sadalayır.
“Əvvəla, səltənətimin qanunlarını İslam dini və insanların ən yaxşısının (Həzrəti Məhəmmədin) şəriətinə əsaslanaraq, onun nəslinə və izzəti vacib olan səhabələrinə sevgi göstərmək əsasında qurdum. Mən səltənətimin nüfuzunu elə saxladım ki, kimsənin işlərimə qarışmağa gücü çatmasın".
İkincisi, rəiyyəti ümidlə qorxu arasında saxladım. Dostlarla düşmənləri barışıq bərabərliyində saxladım. Səbir və iradə ilə hər şeyə dözdüm. Dostlarımla elə rəftar etdim ki, onların dostluğu artsın, düşmənlərimlə elə rəftar etdim ki, düşmənçiliyi dostluğa çevrilsin...
Üçüncüsü, mən heç kimdən qisas almaq istəmirdim. Mənə zülm edənləri həmişə Rəbbimə təslim etdim. İş görən, sınaqdan uğurla keçən kişiləri, gəncləri yanımda saxladım. Mənim qapım həmişə səmimi insanlara, seyidlərə, alimlərə, fəzilət sahibi insanlara açıq olub. İradəsiz, azğın qorxaqları məclisimdən qovmuşam.
Dördüncüsü, açıq fikir və şəfqətlə xalqa qalib gəldim. Ədalətli davranmağa, zülmdən uzaq olmağa çalışdım”, - deyə əsərdə deyilir.
Tarixdən məlumdur ki, Əmir Teymur “Teymur qanunları”nın tələbləri çərçivəsində öz səltənətini on iki kateqoriyadan olan insanlarla möhkəmləndirib.
“Teymur qanunları” dövlət idarəçiliyinin hər bir sahəsi və hər bir vəzifə səviyyəsi üçün müəyyən qanunları ehtiva edir. Əmir Teymur səltənəti öz nəzarətində saxlamaq üçün 12 ən mühüm qaydanı özünə şüar götürüb və onlara ciddi əməl edib.
“Mən öz təcrübəmdən öyrəndim ki, əgər padşah bu on iki şeyə malik olmasa, səltənətdən məhrum olar”, - deyə qeyd edib.
Beləliklə, 27 ölkədən ibarət böyük səltənətin banisi Əmir Teymur ibn Tərəğai böyük dövlət xadimi, mahir diplomat, böyük sərkərdə, elm və mədəniyyətin hamisi, haqq və ədalətin cəsur müdafiəçisi kimi milli dövlətçilikdə, hüquq və siyasət sahəsində canlı təlim və nizam-intizam qanunları qoyub gedib.
“Teymurun hökmləri” və Özbəkistan Konstitusiyası
Əmir Teymurun hüquqi baxışları və hüquq sistemi Teymurilər səltənətində həyatın bütün sahələrində öz əksini tapıb və böyük əməli əhəmiyyətə malik olub. Xüsusilə, Şərq və Qərb ölkələrini bir-birinə yaxınlaşdıran, ticarət və ticarətin inkişafına böyük töhfə verən Böyük İpək Yolunun təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə xidmət edib.
Özbəkistan Respublikası Konstitusiyasının üçüncü abzasında özbək dövlətçiliyinin tarixi inkişafı təcrübəsinin ən mühüm hissəsini Əmir Teymur və Teymurilərdən miras qalmış hüquqi, siyasi və tarixi mənbələr, xüsusilə “Teymur qanunları”, “Boburnoma”, “Cahongir nizamnaməsi”, “Hümayunnoma” təşkil edir. "
Əmir Teymurdan qalan hüquq normalarından Konstitusiyamızın müxtəlif hissə və fəsillərində, o cümlədən “Özbəkistan Respublikasının Ali Məclisi”, “Özbəkistan Respublikasının Prezidenti”, “Nazirlər Kabineti”, “Ədliyyə” , “Müdafiə və təhlükəsizlik” fəsillərində dövrün tələbləri nəzərə alınmaqla müəyyən məqalələrdə istifadə edilib.
Qanuna əsaslanan sistemin əhəmiyyətini dərindən dərk edən Əmir Teymur, haqlı olaraq “Güc ədalətdir” devizini qəbul edib və hətta bu hikməti üzük möhürünə həkk edib. Bu barədə İbn Ərəbşah şəhadət verir: “Teymurun damğasının dizaynı “Rosti Rasti”dir, yəni “Doğru danışsan, xilas olarsan”. Ustadın bu xeyirxah sözləri qüdrətli demokratik hüquqi dövlət quruculuğunun əsas istiqamətləridir.
Əmir Teymurun hüquqi baxışları və əməli fəaliyyəti həmişə ədalət və insaf meyarları ilə həmahəng olub. Böyük Ustad öz ölkəsinin ərazilərində qanunun və şəriət qaydalarının üstünlüyünü təmin edib. Bu barədə, o cümlədən: “Mən həmişə əsgərlərimi döyüşə hazır saxlayırdım; Aylıq ödənişləri vaxtlı-vaxtında soruşmadan ödəyirdim. Məsələn, Rum yürüşü zamanı mən sipoylara keçmiş və gələcək xidmətlərinə görə yeddiillik yemək verdim”, - deyə “Temur Tuzukları”nda yazılıb.
Bundan əlavə, Əmir Teymur sultanlığında peşə və təhsil adamları müntəzəm olaraq işlə təmin olunurdular. Kapitalını itirmiş tacirlərə xəzinədən sərmayələrini geri qaytarmaq üçün kifayət qədər qızıl verilirdi. Əgər kəndlilərdən hər hansı birinin əkinçiliklə məşğul olmaq imkanı yox idisə, onlara lazımi toxum və becərmə alətləri verilirdi. İnsan hüquq və mənafelərinin təmin edilməsinə yönəlmiş bu kimi əməli nümunələri daha çox göstərmək olar.
Əmir Teymurun qurduğu böyük dövlət ədalət normalarına əsaslanan bir sistem kimi özünün müxtəlif mərhələlərində - Turanda, Xorasanda, İranda, Hindistanda dünya xalqlarının diqqətini cəlb etmiş, tarixi əhəmiyyətini itirməmişdir. Bu gün Teymurun məhkəməyə, qanunvericiliyə münasibəti də xüsusi nümunədir. Axı altı əsr bundan əvvəl Məvarənnəhrin məhkəmə sistemində konkret qaydalar mövcud idi.
Yenilməz əcdadımızın hərbi-nəzəri təfəkkürü
Yeni tipli nizami ordunun, siyasi təşkilatın yaradılması, həyatın bütün sahələrinin, xüsusən də iqtisadiyyatın strateji vəzifəyə tabe edilməsi, möhkəm nizam-intizam, hər bir döyüşçünün hərbi əməliyyat qaydalarına əməl etməsi, diplomatik imkanlardan məharətlə istifadə edilməsi kimi amillər rəqib üzərində qələbəni təmin edirdi. Əmir Teymur bütün hakimiyyəti dövründə heç vaxt məğlub olmayıb.
Məşhur ərəb tarixçisi İbn Ərəbşahın yazdığı kimi, “Teymur qorxmaz, mərd idi, igidləri itaətkar edirdi”. Teymurun əsas məqsədi ayrı-ayrı mülkləri birləşdirərək güclü və qüdrətli dövlət yaratmaq idi.
Bir sözlə, Əmir Teymurun hakimiyyətə gəlişi ilə hərbi iş sahəsində böyük dəyişikliklər baş verdi ki, bu da Şərqin və Qərbin hərbi-nəzəri təfəkkürünün inkişafında böyük rol oynadı.
Özbəkistan müstəqillik əldə etdikdən sonra Əmir Teymur şəxsiyyəti yenidən Vətənin, millətin simvoluna çevrilib. Əmir Teymurun adı və onun obrazı xalqımızı birləşdirmək, sədaqətli olmaq, qüdrətli gələcəyimizi qurmaqda bizə yeni güc və cəsarət verir.
Axı mənəviyyatımızın ən dərin oxlarından biri böyük Əmir Teymur simasıdır. Əmir Teymur fiquru bəşər tarixində bizdən əvvəl mövcud olmuş və bizdən sonra da mövcud olacaq böyük ümumbəşəri reallıqdır.
