BAKI, TurkicWorld, Azər Hüseynov Tarixçi, İstanbul Zaim Universitetinin Tarix və Mədəniyyət Bölümü Doktorantı, Qafqaz Etno-Sosial Araşdırmalar Mərkəzinin eksperti, xüsusi olaraq AzerVoice üçün
Son illərdə beynəlxalq maliyyə dairələrində getdikcə artan şəkildə gündəmə gələn bir sual var: Çin ABŞ-ı qlobal maliyyə mərkəzi kimi əvəz edə bilərmi? Bu sual təkcə iqtisadi çevrələrdə deyil, siyasi, strateji və hətta təhlükəsizlik dairələrində də ciddi müzakirə olunur. Həqiqətən də, son onilliklərdə qlobal maliyyə sistemi ABŞ dolları ətrafında qurulmuş, Vaşinqton isə bu sistemin həm mexanizmlərinə, həm də institutlarına hakim olmuşdur. Ancaq XXI əsrin ikinci rübünə girərkən bu balansın dəyişdiyinə dair əlamətlər güclənməkdədir.
Qlobal Maliyyə Sisteminin Tarixi Fondu
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra qurulan Bretton Woods sistemi qlobal maliyyə arxitekturasının təməlini qoydu. Bu sistemə əsasən, dollar beynəlxalq ehtiyat valyutaya çevrildi və ABŞ Mərkəzi Bankı (Federal Reserve) beynəlxalq maliyyənin yönverici gücünə çevrildi. Beynəlxalq Valyuta Fondu (IMF) və Dünya Bankı da bu arxitekturanın əsas institutları kimi fəaliyyət göstərməyə başladı. Bu sistem uzun illər ərzində dünya ticarətinin, kreditləşmənin və investisiyaların əsas dayağını təşkil etdi.
Çinin Yüksəlişi və Dollar Sisteminə Alternativ Axtarış
Çin 2008-ci il maliyyə böhranından sonra öz iqtisadiyyatını daha da gücləndirdi və qlobal səviyyədə investisiya layihələri ilə – xüsusilə də “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü ilə – beynəlxalq maliyyə sistemində təsirini artırmağa başladı. Eyni zamanda, Çin Yuanının (renminbi) beynəlxalq ticarətdə istifadəsi artdı, bir sıra ölkələrlə ikitərəfli ticarət razılaşmaları dollardan yan keçən üsullarla həyata keçirilməyə başlandı.
2022-ci ildən sonra xüsusilə Rusiya ilə əməkdaşlıq çərçivəsində dollar sisteminə qarşı alternativlərin qurulması sürətləndi. ABŞ-ın tətbiq etdiyi sanksiyalar və SWIFT sistemindən çıxarma siyasəti bəzi ölkələr üçün ciddi siqnal oldu. Bu prosesdə Çin yalnız iqtisadi alternativ deyil, həm də geosiyasi “maliyyə təhlükəsizliyi” təklif etməyə başladı.
Çin Yuanı Yeni Rezerv Valyutaya çevrilə bilərmi?
Bu suala cavab vermək üçün bir neçə əsas faktoru təhlil etmək lazımdır:
1. Etimad və Stabil Valyuta: Hal-hazırda dünya ölkələrinin valyuta ehtiyatlarının təxminən 58%-i dollarla saxlanılır. Yuan isə hələ 3%-i keçməyib. Bunun əsas səbəblərindən biri Çin bazarının hələ də tam sərbəst olmamasıdır. Çin dövləti kapital hərəkətlərinə ciddi nəzarət edir və valyuta bazarında dövlət müdaxiləsi geniş yayılıb. Bu isə investorlarda uzunmüddətli etimad yaratmaq baxımından mənfi siqnaldır.
2. Maliyyə İnstitutları və İnfrastruktur: ABŞ-ın qlobal hegemonluğu təkcə dollarla deyil, həm də Wall Street-in, reytinq agentliklərinin, beynəlxalq hüquq və arbitraj sistemlərinin mərkəzinin ABŞ-da olması ilə bağlıdır. Çin bu sahələrdə alternativ qurumlar qurmağa çalışsa da, hələlik etibarlı və rəqabətədavamlı sistem təqdim edə bilməyib.
3. Siyasi Risklər və Geosiyasi Rəqabət: ABŞ-ın maliyyə üstünlüyünün zəifləməsi avtomatik olaraq Çinin yüksəlişi anlamına gəlməz. Çinin artan gücü bir çox ölkədə həm iqtisadi maraq, həm də təhlükə hissi doğurur. Qərb dövlətləri ilə qarşıdurma, Tayvan məsələsi, daxili siyasi qeyri-şəffaflıq kimi faktorlar Çinə yönəlmiş investisiyalarda ehtiyatlılıq yaradır.
Maliyyə Gücünün Şərqə Yönəlməsi: Mərkəzin Dəyişməsi Yoxsa Paylanması?
Çinin yüksəlişi və ABŞ-ın nisbi zəifləməsi bəzi ekspertlər tərəfindən “qlobal gücün Şərqə keçməsi” kimi şərh olunur. Amma burada əsas məsələ budur: dünya tək bir maliyyə mərkəzindən çoxqütblü maliyyə sisteminə keçir. Artıq Avrasiya bazarlarında yuan, rubl, rial kimi valyutalarla ikitərəfli hesablaşmalar artmaqdadır. Hindistan, İran, Rusiya, Türkiyə və Cənubi Amerika ölkələri alternativ ticarət və maliyyə formatlarına açıqdırlar. Bu isə Vaşinqtonun dominant mövqeyini sarsıdır.
Nəticə: ABŞ Zəifləyir, Çin Güclənir, Amma...
Çinin maliyyə mərkəzinə çevrilməsi mümkün olsa da, bu yaxın illərdə tam şəkildə baş verməsi real görünmür. Qlobal maliyyə sistemində dərin transformasiyaların şahidi oluruq – artıq təkqütblü dollar sistemindən çoxqütblü valyuta və maliyyə bloklarına keçid baş verir. Bu keçid həm siyasi, həm iqtisadi, həm də texnoloji baxımdan ciddi dəyişikliklər tələb edir. Çin bu yolda irəliləsə də, ABŞ hələ uzun müddət sistemin əsas oyunçusu olaraq qalacaq. Ancaq bu dəfə daha çox rəqib və alternativlərlə qarşı-qarşıya.
