Bakı, TurkicWorld
Bu günlərdə Albaniya Respublikasının Azərbaycandakı sabiq səfiri Gənci Muçay Azərbaycanın Ermənistandakı tarixi və mədəni irsi və onun hazırki vəziyyəti haqqında hesabat hazırlayıb.
TurkicWorld xəbər verir ki, Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondu (BAMF) , Azərbaycan Respublikasının Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzi (BMTM) və Azərbaycan Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (ABİA) – nin dəstəyi ilə hazırlanan hesabatda Ermənistanın müxtəlif bölgələrində yerləşən tarixi, mədəni abidələrinin tarixi,əhəmiyyəti və hazırki vəziyyəti ilə bağlı məlumat verilir, bununla yanaşı 30 ilə yaxın müddətdə işğal altında olan Qarabağda erməni işğalçıları tərəfindən məhv olunan abidələr haqqında da bəhs olunur.
Hesabatda bu abidələrin bərpa olunmasının iki xalq arasındakı sülh quruculuğu prosesinə təsiri də xüsusi vurğulanır.
Hesabatın ixtisar olunmuş variantını sizə təqdim edirik. Tam mətn ilə isə https://www.ifimes.org/en/researches/the-historical-and-cultural-heritage-of-azerbaijan-in-armenia-obligation-of-armenia-to-preserve-and-restore/5423 linkindən tanış ola bilərsiniz.
Ermənistandakı Azərbaycanın Ermənistanın onu qorumaq və bərpa etmək öhdəliyi
"…"AIR" Mərkəzinin 2021-ci ildə dərc etdiyi hesabatına (https://aircenter.az/uploads/files/Cultural%20Appropriation.pdf) əsasən, tarixi və mədəni irs abidələrinin inventarlaşdırılması nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Birinci Qarabağ Müharibəsindən (1988-1994) əvvəl Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində 706 tarixi və mədəni abidə mövcud idi: bunlardan 11-i qlobal əhəmiyyətli (6-sı memarlıq, 5-i arxeoloji), 240-ı dövlət əhəmiyyətli (119-u memarlıq, 121-i arxeoloji) və 455-i yerli əhəmiyyətli (393-ü memarlıq, 22-si arxeoloji, 23-ü parklar və xatirə abidələri, 17-si dekorativ sənət nümunələri) idi".
Lakin Ermənistanın Qarabağı və ətraf rayonlarını işğalı nəticəsində 22 muzey, 100,000-dən çox eksponat, 927 kitabxana (4.6 milyon kitab), 85 musiqi məktəbi, 4 teatr, 2 konsert zalı, 4 incəsənət qalereyası və 808 istirahət mərkəzi dağıdılıb. Bununla yanaşı, Ermənistanla sərhəddə yerləşən Qazaxın yeddi rayonu və Naxçıvanın Kərki kəndi də eyni taleyi yaşayıb. Ehtimal edilir ki, İkinci Qarabağ Müharibəsi nəticəsində Azərbaycana qaytarılmış yeni azad edilmiş ərazilərdə 400-dən çox abidə məhv edilib.
Keçmişdə işğal olunmuş ərazilərdə Azərbaycan irsinin onilliklər boyu məhv edilməsi və təhqir edilməsinin yanaşı, erməni işğalçı qüvvələrinin məqsədyönlü siyasəti çərçivəsində bu torpaqlarda Azərbaycan mədəniyyətinin mənimsənilməsi də baş verib. Azərbaycan irsinin mənimsənilməsi yalnız keçmiş işğal olunmuş ərazilərdə yox, həm də müasir Ermənistan ərazisində müşahidə olunur. Hazırda burada azərbaycanlı yaşamır, çünki 1988-1989-cu illərdə 250,000 azərbaycanlı məcburi şəkildə deportasiya edilib.
2020-ci ilin 27 sentyabr - 10 noyabr tarixləri arasında Azərbaycan tərəfindən həyata keçirilən əks-hücum əməliyyatları zamanı erməni tərəfinin Azərbaycanın guya erməni kilsələrini qəsdən hədəf alması ilə bağlı ittihamları beynəlxalq mətbuatda geniş yer alırdı. Bu məqalələrə istinad edən bir neçə ölkə azad edilmiş ərazilərdə xristian mədəni abidələrinin qorunması və mühafizəsi ilə bağlı narahatlığını ifadə etmişdi. Hətta UNESCO da xristian abidələrinin məhv edilməsi ehtimalı ilə bağlı narahatlığını bildirmişdi.
Onu da qeyd edək ki, bu müddət ərzində Ermənistanın işğalı illərində Azərbaycan tərəfindən UNESCO-ya edilən təkrar çağırışlar cavabsız qalmışdı. Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda dini bərpa layihələrinə verdiyi töhfələr də Qərb mətbuatı tərəfindən tez-tez gözardı edilir. Bunlara Vatikan katakombalarının, Fransadakı romanesk kilsələrin və Strasburq Katedralının vitraj pəncərələrinin bərpası daxildir. Bundan əlavə, Azərbaycanın paytaxtının mərkəzində yerləşən Erməni Kilsəsinin bərpası və qorunması da xüsusi qeyd olunmalıdır. Bakıda Katolik Kilsəsi hökumət tərəfindən bağışlanan torpaq üzərində tikilmiş, köhnə sinaqoqlar bərpa edilərək yenidən fəaliyyətə başlamış, həmçinin yeni yəhudi məktəbləri inşa edilmişdir.
Yüzlərlə səhifəlik hesabatları və tarixi salnamələri oxuyarkən, bütün bunların necə baş verdiyini daha dərindən anlamaq mümkündür. Bu tədqiqat işinin məqsədi Azərbaycanın və ümumiyyətlə hansısa ölkənin tarixi və mədəni irsinin əhəmiyyətinə işıq salmaqdır, çünki bu irs millətin varlığının ruhunu əks etdirir.
Son illərdə Ermənistanda Azərbaycan mədəni irsinin qorunması Ermənistan-Azərbaycan barışığı kontekstində mühüm məsələyə çevrilmişdir. Mədəni irs yerləri, dini abidələr, qəbiristanlıqlar, xatirə abidələri və tarixi artefaktlar bölgənin ortaq tarixinin və milli kimliyin güclü simvolları rolunda çıxış edir.
Ermənistanda Azərbaycan irsinin qorunması, mühafizəsi və bərpası iki millət arasında etimadın qurulmasına və davamlı sülhün təmin olunmasına kömək edə bilər. Bu, həm xoş niyyəti göstərən jest, həm də tarixi yaraların sağalması istiqamətində mühüm bir addım hesab oluna bilər.
Ermənistandakı Azərbaycan Mədəni İrs Nümunələri və Dağıntıların və ya Laqeydliyin Nümunələri:
Mədəni Əhəmiyyətli Abidələrin Dağıdılması:
Ermənistandakı bir çox Azərbaycan mədəni irsini təmsil edən abidələr illər ərzində ya qəsdən məhv edilmiş, ya da laqeyd qalmışdır. Bu hadisələr mədəni irsin qorunması və bərpası üçün təcili tədbirlərin görülməsinin vacibliyini xatırladan güclü nümunələrdir.
Qəbirlər və Məscidlər:
Ermənistandakı bəzi məscidlərin və qəbiristanlıqların dağıdılması bu abidələrin mədəni və dini əhəmiyyətini azaltmağa yönəlmiş siyasəti nümayiş etdirir.
İrəvan şəhərindəki "Göy Məscid": "Göy Məscid" 1760-1770-ci illər arasında İrəvan xanlığının hakimi Hüseynəli xanın göstərişi ilə inşa edilmiş və Azərbaycanın İrəvanda qalan azsaylı məscidlərindən biri olmuşdur. Bu məscid İrəvanın azərbaycanlı icması üçün xüsusi əhəmiyyətə malik idi və dini-mədəni birgəyaşayışın tarixi dövrünü təmsil edirdi. Məscid bərpa olunsa da, hazırda Azərbaycan irsi kimi deyil, Fars irsinin abidəsi kimi təqdim edilir.
Bu "yenidən markalaşdırma" mübahisəlidir, çünki məscidin Azərbaycanla bağlılığını azaldır və abidələrin etiketlənməsi və təfsir edildiyi ilə bağlı suallar doğurur. Azərbaycanın tarixi və mədəni irsi ilə sıx bağlı olan belə məkanların başqa mədəniyyətlərə aid göstərilməsi, Azərbaycan icmasının regiondakı tarixi varlığını və irsinin əhəmiyyətini gözdən salır. Bu məsələ mədəni irsin obyektiv və ədalətli tanınması ilə bağlı daha geniş müzakirələrə səbəb olur.
Ağkilisa Məscidi, XIX əsrin sonlarında inşa edilmiş və tarixi cəhətdən Ermənistandakı azərbaycanlılar üçün böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Vayots Dzor (əvvəlki adı Göyçə) bölgəsində olan ərazidə yerləşən bu məscid, dini və mədəni irsin vacib hissəsi olmuşdur.
İllər ərzində məscid baxımsız vəziyyətdə qalmış, onun strukturunda zədələr və dağılma halları müşahidə olunmuşdur. Bərpa və saxlanma işləri olmadan məscid tamamilə çökmə riski ilə üz-üzədir.
Abbas Mirzə və ya Sərdar Məscidi: İrəvan qalasındakı Sərdar sarayının yaxınlığında yerləşən Abbas Mirzə Məscidi, fərqli dövrlərdə səyyahların və tədqiqatçıların əsərlərində qeyd olunmuşdur. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, müxtəlif adlarla təqdim edilməsinə baxmayaraq, əslində bu məscid eyni tikilidir. Son tədqiqatlar və rəsmi sənədlərdə məscid Sərdar Məscidi kimi qeyd olunur və o dövrün unikal memarlıq abidəsi hesab edilir. Bu, məscidin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlarla adlandırıldığını göstərir.
İrəvan qalasının Çar Rusiyası tərəfindən işğalı dövrünə aid bəzi sənədlərdə məscid Abbas Mirzə Məscidi kimi xatırlanır. Görünür, bu ad məscidin XIX əsrin əvvəllərində taxtın varisi Abbas Mirzənin şərəfinə yenidən qurulması ilə əlaqəlidir. Lakin İrəvandakı digər Azərbaycan mədəni abidələri kimi, Abbas Mirzə Məscidi də tədricən ermənilər tərəfindən məhv edilmişdir.
1864-cü ildə İrəvan qalasının Rusiya qoşunları tərəfindən hərbi istehkam kimi istifadəsinə son qoyulduqdan sonra, qalada yerləşən tarixi və memarlıq abidələri, o cümlədən Sərdar və ya Abbas Mirzə Məscidi ciddi dağıntılara məruz qaldı. XX əsrin əvvəllərində Türkiyədən gələn erməni qaçqınları Sərdar Məscidinə yerləşdirildi. Sovet Ermənistanı dövründə Sərdar Məscidi tədricən söküldü və yaxın dövrlərə qədər məsciddən yalnız 2-3 metr hündürlüyündə bir divar qalırdı.
2007-ci ildə Ermənistan hökuməti məscidin qalan görünən hissəsini Avropa Şurasına "qorunan tarixi abidələr" siyahısında təqdim etdi. Bununla belə, 2014-cü ilin noyabr ayının ortalarında erməni vandalları Sərdar Məscidinin "qorunan" divarını tamamilə məhv etdilər.
Təşəkkürlər...
Bu məqalənin ərsəyə gəlməyində mən göstərdikləri dəstək və töhfələrinə görə AIR Center və AIDA-ya dərin təşəkkürümü bildirirəm.
Əməkdaşlıqlarına görə Sədr, Səfir Fərid Şəfiyev, Şahmar Hacıyev və Roza Bayramlıya minnətdarlığımı bildirirəm.
Azərbaycan Respublikasının Albaniya Respublikasındakı səfiri Anar Hüseynov bəyin tövsiyə və dəstəyini də yüksək qiymətləndirirəm.
Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunun prezidenti Umud Mirzəyev bəyin bu məqalə üçün təşkilatın arxivlərindən təqdim etdiyi geniş fakt və məlumatlara görə xüsusi təşəkkürümü bildirirəm. Onun sülh və barışıq, humanitar və təhsil təşəbbüslərinə verdiyi töhfələr yalnız milli deyil, beynəlxalq səviyyədə də tanıdılmalıdır. Xüsusilə, Ermənistan ordusu tərəfindən əkilmiş 1 milyondan çox mina ilə çirklənmiş böyük ərazilərin təmizlənməsi istiqamətindəki səyləri və Azərbaycanın haqq işinin beynəlxalq mətbuatda, eləcə də BMT-nin digər İnsan Hüquqları qurumlarında tanıdılması üçün göstərdiyi fəaliyyətlər Nobel mükafatı ilə təltif olunmağa layiqdir.
ABŞ-dan region üzrə tanınmış ekspert, jurnalist və tədqiqatçı Dr. Peter M. Tase, Azərbaycanın sülh səylərini qlobal miqyasda tanıtmaqda mühüm töhfələrinə görə minnətdaram.
Azərbaycanın professional sənətkarlarını təmsil edən və sənət vasitəsilə sülhü təşviq etməkdə böyük töhfə verən Arts Council Azerbaijan – a və qurumun rəhbəri Dadaş Məmmədov bəyə təşəkkür edirəm.
Bundan əlavə, məni dərin anlayış və heyrətamiz baxışlarla təmin edən, bəziləri anonim qalmağı üstün tutan yüzlərlə insana minnətdarlığımı bildirirəm. Onların töhfələri mənə bir çoxumuzun başa düşə bilmədiyini anlamaqda kömək etdi.
